Altay məMMƏdov kəNGƏRLƏR
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
60
quruma çevrilmiĢdir. Onun dövründə bütün Ġran yaylası ĠĢquz dövlətinə tabe idi. ĠĢquzlar Misirdən (Firon Psammatexdən), Ġsraildən, Suriyadan və s. ölkələrdən mütəmadi xərac alırdılar. Onlar həmin ölkələrə vaxtaĢırı yürüĢlər edirdilər. Kiçik Asiyadakı qədim dövlətlər də iĢquzların təsir dairəsində olurdular. Madi özunün çevik, sürətli Hərbi yürüĢləri ilə düĢmənləri lərzəyə salırdı. Təəssüf ki, Madinin dastanlarda söylənilən böyük quruculuq iĢləri barədə tarixdə elə bir dəqiq məlumat yoxdur. Beləliklə, Madi də, Alp Ər-Tonqa da eradan əvvəl VII əsrdə hökmdarlıq etmiĢlər. «Qızıl kitab»da onları daha dəqiq yaxınlaĢdıran baĢqa bir məlumat da var.. Alp Ər-Tonqaiın «idarəsindəki dövlətin saka türk imperatorluğu olduğunu söyləyən tarixçilər çoxalmıĢdır. Bu dövlətin adı, bəlkə, onun adıyla, ya da babası Peçeneq Kazan adıyla söylənirdi» (25, 37). Burada peçeneq sözü ĠĢquz dövlətinin türklüyünə, Kazan da onun «Dədə Qorqudla» bağlılığına əlavə dəlildir. Həmin kitabdan baĢqa bir məlumat: «Alp Ər-Tonqa Ġran (Med) hökmdarı Keyxosrov tərəfindən bir ziyafətə çağrılaraq hiylə ilə öldürülmüĢdür» (25, 37). Burada Madinin Alp Ər-Tonqa və ya Alp Ər-Tonqanın Madi olmasına (ĠĢquz hökmdarı) heç bir Ģübhə yeri qalmır. «Midiyalıların özlərinin dediklərinə görə onlar iskidlərin (iĢquzların) əlindən hiylə vasitəsilə qurtara bilmiĢlər. Fraortanın oğlu Kiaksar və onun adamları, deyilənə görə, iskidləri (iĢquzları-M. A.) və onların rəisi Madini kef məclisinə gətirib, kefləndirərək burada onları qılıncdan keçirmiĢlər. Lakin iĢquzların bir hissəsi Ģəxsi keĢikçi (qvardiya-M. A.) sifətində Kiaksarın yanında qalmıĢdır. O, iĢquzları öz döyüĢçülərinə hərbi iĢi, xüsusilə onların çox mükəmməl malik olduqları oxatmanı Midiya gənclərinə öyrətməyə məcbur etdi. Midiya ordusu yenidən quruldu, əvvəlki qəbilə bölgüsü əvəzinə, silahların növünə görə bölündü; bu əhəmiyyətli dərəcədə onların döyüĢ qabiliyyətini artırdı (14, 11). Midiyalılar 28 il ĠĢquz çarlarının vassalları olmuĢlar; onlar bu dövlətə tam tabe idilər. Oğuz alaylarının açıq döyüĢdərdə, qılınc gücünə, qan bahasına qurduqları böyük dövlət çox asan yolla itirilmiĢdi. Bu səltənəti ya özündən çox-çox güclü bir dövlət, yaxud da qəzəbli xalq üsyanları yıxa bilərdi. Bunların heç birisi olmayıb. Nə ĠĢquz dövlətinin həndəvərində ondan qüdrətli dövlət vardı, nə də ĠĢquz dövləti öz idarə-üsulu ilə hakim olduğu ərazilərdəki xalqları üsyan həddinə çatdırmıĢdı. ĠĢquz dövləti hiylə və xəyanət nəticəsində öz əvvəlki qüdrətini itirmiĢdi. Midiyalıların baĢçısı Kiaksar ĠĢquz hökmdarı Madini və yaxın adamlarını ziyafətə dəvət edib kefləndirdikdən sonra qılıncdan keçirtdirmiĢdi. Hadisənin məhz belə olmasına Herodot da Ģəhadət verir. «Qızıl kitab»da mənbəyi göstərilməyən (hər halda fars mənbəyidir) məlumatda tarixdə Midiya hökmdarı kimi məlum olan Kiaksar Ġran (Med) hökmdarı Keyxosrov kimi verilmiĢdir. Burada da təəccüblü bir Ģey yoxdur. Sui-qəsd, saray
61
çevriliĢi nəticəsində hakimiyyətə gələn iranlı fars Kir özünü Ġran və ya fars hökmdarı yox, məhz Midiya hökmdarı elan etmiĢdir. Zira həmin dövrdə Ġran və ya fars deyil, çox böyük ərazilərə fütuhatlı yürüĢlər etmiĢ, Assuriya kimi qədim bir dövlətin məhvinə səbəb olmuĢ Midiya dövləti tanınırdı. Beləliklə, Rəfiq Özdəyin müraciət etdiyi mənbələr Midiya tarixini «özəlləĢdirib» Ġran tarixinə qatmıĢlar. «Qızıl kitab»da Alp Ər-Tonqanın ölum hadisəsinin tarixi də Madinin qətl tarixi ilə eynidir. Kitabda deyilir: «Bu hadisə e. ə. 624-cü və ya 625-626-cı ildə baĢ verdi. Assuriya qaynaqlarında Maduva, Herodotda Madyəs kimi gedən qəhrəmanın da Alp Ər-Tonqadan baĢqası olmadığı anlaĢılır (25, 37-38). Q. Qeybullayev belə bir nəticəyə gəlir: «Ehtimal ki, Əfrasiyab tarixi Ģəxsiyyətdir və Midiyada yaĢayan sakların-turların baĢçısı olmuĢdur. Doğrudur, mənbələrdə onun haqqında məlumat yoxdur. «Avesta»da deyilir ki, tur (sak) tayfasından olan Franqrasian iranlıların (arilərin) ArvuĢayana «ölkə»sini tutmuĢ, lakin Ġran Ģahı Keyxosrov onu Çiçəst (indiki Urmiya) gölü yanında öldürmüĢdür» (8, 159). Q. Qeybullayevin ehtimal və məlumatı baĢqa mənbələri tamamlayır. «Türkün qızıl kitabı»nda deyilir: «Alp Ər-Tonqanın adından və qəhrəmanlıqından müxtəlif millətlərin tarixlərində söz açılmasına baxmayaraq bu mənbələr onun baĢında durduğu dövlət haqqında yetərli məlumat vermir» 1 . Alp Ər-Tonqanın türk dünyasında və Yaxın ġərqdə bu qədər məĢhur olması, əlbəttə, hər Ģeydən əvvəl onun ĠĢquz dövlətini Ön Asiyada bu qədər qüdrətli etməsi, həmin dövlətin həsəd və heyranlıq doğuran uğurları olmuĢdur. ĠĢquz dövləti özündən sonra meydana çıxmıĢ iki qüdrətli dövlətin, Midiyanın və Ġranın yaranmasında bəlkə də həlledici rol oynamıĢdır. Kiaksar (Keyxosrov) üsyan qaldırmamıĢ, iĢquzları açıq döyüĢdə məğlub etməmiĢ, məkrli bir hiylə ilə onların baĢçılarını məhv etmiĢdir. Bu üsul Ön Asiyada, daha doğrusu həmin regionda sonralar bir dəb halında vaxtaĢırı baĢ verəcəkdir (məsələn, Midiya hökmdarı Astiağın Kir tərəfindən devrilməsi). E. ə. VII əsrin sonlarına doğru ĠĢquz çarlığı Misir, Ġsrail, Suriya regionlarında da sayılan, ehtiyat edilən, bəzən vahimə doğuran qüdrətli bir dövlət olmuĢdur. Onlar regiondakı bütün dövlətlərlə müxtəlif, o cümlədən diplomatik müiasibətlərdə olmuĢlar. Buraya Assuriya, Midiya, Manna, Urartu, Misir, Babilistan, Fələstin, Ġsrail, Lidiya və bir sıra adları bu günə gəlib çıxmayan yarımmüstəqil knyazlıqlar daxildir. Bütün alimlərin etiraf etdikləri kimi mövcudluğu ərzində ĠĢquz dövləti regionda həlledici qüvvə olmuĢ, Ön Asiyanın xəritəsinin dəyiĢməsində, onun tarixində yeni mərhələnin meydana çıxmasında yeni qoĢun növlərinin, yeni döyüĢ
1 A. Məmmədovun ĠĢquz dövlətinə həsr olunmuĢ «Oğuz səltənəti» adlı kitabında bu dövlət haqqında xeyli məlumat verilmiĢdir. - Bakı, AzərnəĢr. 1992. Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|