Amea arxeoloji və Etnoqrafiya İnstitutu amea milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi
Yüklə 43,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
68 nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, yaşayış evlərində ağac materialdan geniş istifadə olunmuşdur. Bildiyimiz kimi Şirvanın sıx və zəngin meşə örtüyünə malik olması ağacdan inşaat materialı kimi istifadə üçün əsaslı zəmin yaradırdı. Məsələn, dəmir əşyalardan bəziləri iki ağac parçasını bir-birinə bəndləmək üçün istifadə edilirdi. Bu cür əşyalar dəmirçilər tərəfindən istidöymə yolu ilə hazırlanırdı. Taxta parçaları üst-üstə qoyulduqdan sonra bəhs olunan törpü birləşmiş taxtanın bir tərəfinə qoyulur, digər tərəfdən isə ucları qatlanaraq taxtaları bir-birinə pərçimləyir və bununla da onların kipliyini təmin edir. Arxeoloji qazıntılar XVIII əsr evlərində taxta döşəmədən istifadə olunduğu haqqında heç bir dəlil vermədiyinə görə iri həcmli mıxlardan darvazaların hazırlanmasında istifadə olunduğunu söyləyə bilərik. IV qazıntı sahəsindəki 2, 2b, 3c və 4a kvadratlarından tapılan mıxlar 7-12 sm uzunluğundadır. Papaqlarının diametrləri də müxtəlif olub ən böyüyü 3 sm-ə yaxındır. Belə mıxlarla qalın ağac tirlərinin mıxlanması şübhəsizdir. Damların belində və darvazaların asılmasında belə tirlərdən geniş istifadə olunmuşdur. Azərbaycanda geniş yayılmış təsərrüfat tikililərindən biri olan təndirxanalara demək olar ki, əksər həyətlərdə rast gəlmək mümkün idi. Arif Mehdiyevin yazdığına görə təndirlərdən həm də evlərin qızdırılmasında geniş istifadə edilmişdir. Bu məqsədlə təndir evin içində, dəhlizində qoyulur, onda çörək, xörək bişirilir, eyni zamanda evlər qızdırılırdı. Demək, təndir təkcə təsərrüfat tikilisi kimi yox, həm də evlərin istilik vasitəsi olmuşdur. Ham III, həm də IV sahədəki təsərrüfat tikililəri arasında təndirlərin çoxluq təşkil etməsi də buna misal ola bilər. Bu onu göstərir ki, XVIII əsrdə Ağsu şəhər yerində evlərin qızdırılmasında təndirlərdən də geniş istifadə olunmuşdur. Arxeoloji materiallardan da göründüyü kimi evlərin qızdırılması məqsədilə istifadə olunan təndirlər nisbətən kiçik ölçüdə olurdu. Təndirlər təsərrüfat tikilisi kimi istifadə olunduqda onun üzərində 4 dirəkdən ibarət çardaq qurulurdu. Aşkar edilən təndirlərin yanındakı ağac çürüntüsünün qalıqları həmin ərazidə təndirxananın olduğunu təsdiqləyir. Elmi ədəbiyyatda müxtəlif növ təndirlər qeydə alınmışdır: daş təndir, döymə təndir, badlı təndir (yeraltı və yerüstü) və kərpic təndir. Ağsu şəhər yerində isə 3 tip təndir müşahidə olunur: 1) döymə təndir, 2) badlı təndir, 3) saxsı təndir. Uzun əsrlərin şahidi olan təndirlərin ilk nümunəsi hələ eneolit dövründə təşəkkül tapmış döymə təndirlərdir. Sonrakı dövrlərdə də bu təndirlərdən istifadə edildiyi haqqında məlumatlar vardır. Ağsu tapıntıları bir daha sübut edir ki, döymə təndirlər əsrlər boyu xalqın istifadəsində olmuşdur. Etnoqrafik materiallar döymə təndirlərin maldar elatların məişətində bu günədək istifadə olunduğunu təsdiqləyir. Müşahidələr göstərir ki, döymə təndiri ərsəyə gətirmək üçün münasib yerdə quyu qazılır, quyu su ilə doldurulur, su tamam çəkiləndən sonra divar daşla döyülüb bərkidilir. Başqa bir üsulda isə qazılmış quyunun divarlarına kül və duz qarışıqlı su səpilərək döyülüb bərkidilir. Beləliklə, döyülmüş torpaq sıxılıb bərkiyir, içərisində 69 od qalanaraq bişirilirdi. Bu tip təndirlər külbəsiz olurdu. IV sahədəki təndirlərdən biri bu tip təndirlərə aiddir. Təndirin oturacağının diametri 70 sm, qalınlığı 0,6 sm- dir. Təndirin külbəsi yoxdur. Azərbaycanda ən geniş yayılmış təndir növü olan badlı təndirlər hələ tunc dövründən bəllidir. Bu təndirlər bütün orta əsrlər dövrü boyunca istifadə olunmuş və bu günədək öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Görünür, digər təndirlərlə müqayisədə asan və ucuz başa gəlməsi bu təndirlərin uzun əsrlər boyunca yaşamasına təminat vermişdir. Badlı təndirlər xalq arasında “təndir torpağı”, “sarı torpaq” adlanan torpaqdan hazırlanır. Emprik biliklər sisteminə söykənən, nəsildən-nəslə ötürülən təndirin hazırlanma prosesi ev peşəsi səciyyəsi daşıyıraq adətən qadınlar tərəfindən icra olunurdu. Bir qayda olaraq təndiri hazırlamaq üçün torpaq, doğranmış saman, keçi qəzili və ya at yalının tükü, bəzən bişmiş kərpic ovuntusundan ibarət tərkibdə palçıq tutulur. Hazır palçığın acıdılması üçün üstü palaz, keçə və başqa qalın bir materialla örtülür. Bir neçə gün ərzində palçığın acıdılması prosesi davam etdirilir. Təxminən 3-4 gündən sonra hamar bir yerdə acımış palçıqdan badlar tutulur. Badlar əvvəlcədən təyin olunmuş dairə boyunca düzülür. Yaş palçığın ağırlığını və sürüşkənliyini nəzərə alaraq badların növbəti sıraları tədricən formalaşdırılır. Çünki üst-üstə yığılan badlar bir-birinə ağırlıq salaraq sürüşkənlik yarada bilər. Badlar quruduqca yastı daşla döyülüb bərkidilir, növbəti bad sırası düzülürdü. Badlı təndirlərin hasilə gəlməsi təxminən bir həftəyə qədər vaxt aparırdı. Əsrlərin ənənəsini özündə mühafizə edib saxlayan belə təndir nümunələrindən Ağsu sakinləri də istifadə etmişlər. Etnoqrafik ədəbiyyatda qeydə alındığı kimi təndirlə çala arasında qalan boşluğa peyinlə qarışdırılmış palçıq və xırda daşlar dolduruluraq sıxılırdı. Bu həm nəmliyin qarşısını alır, həm də istliyin təndirdə uzun müddət qalmasını təmin edir. Ağsu qazıntıları zamanı qeydə alınan təndirlərin əksəriyyətində isə bu məqsədlə çay daşları ilə yanaşı, saxsı qırıntılarından da geniş istifadə edilmişdir. Elmi ədəbiyyatda hələlik qeydə alınmamış bu cəhəti lokal xüsusiyyət kimi göstərmək olar. Bu texnoloji ənənənin varisliyinin hansı bölgədə qorunduğunu araşdırmaq isə elmi cəhətdən maraqlı ola bilərdi. Arxeoloji qazıntılar ərazisində rast gəlinən III təndir tipi saxsı təndirdir. Belə təndirlər gil qabları bişirmək üçün nəzərdə tutulmuş təndirlərdə bişirilərək hazırlanır. Yüklə 43,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|