Amea arxeoloji və Etnoqrafiya İnstitutu amea milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi
Yüklə 43,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
72 Evlərin qızdırılması bütün dövrlərdən ən aktual problemlərdən olmuşdur. Naxçıvan və Abşeron bölgəsi ilə yanaş, Şirvanda da evləri isitmə vasitəsi kimi kürsülərdən geniş istifadə olunurdu. Qış aylarında istifadə edilən bu məişət elementi döşəmə üzərində qazılmış dayaz çaladan ibarət idi. Çalanın üzərinə alçaq kətil qoyulur, onun üzərinə isə kürsü yorğanı” adlanan xüsusi yorğan salınırdı. Ailə üzvləri kürsünün ətrafında oturaraq ayağını yorğanın altına salırdı. Həm III, həm da IV qazıntı sahəsində aşkar olunmuş evlərin içərisində belə ocaq yerlərinin izləri qalmaqdadır. Evlərin qızdırılması məqsədilə gil kürələrdən də geniş istifadə edilirdi. Ağsu qazıntıları zamanı aşkar olunmuş çoxsaylı kürələr buna əyani sübut ola bilər. Evlərdə bəzi hallarda kürsü kürəsi) yanaşı xörək kürəsindən də istifadə edilmişdir. Tarixi inkişaf prosesində istehsalın təkmilləşməsi nəticəsində istilik vasitəsinin daha təkmil nümunələri meydana gəlsə də ondan yalnız kübar cəmiyyətə aid şəhər evlərində istifadə olunurdu. Bu istilik vasitəsi tuncdan hazırlanmış manqallar idi. Dekorativ bəzək ünsürlərinə malik olan bu manqallar tökmə üsulu ilə hazırlanır və daha çox tranzit ticarəti vasitəsilə Azərbaycana gətirilirdi. Arxeoloji qazıntılar əldə olunan çuğun manqal qalığı artıq XVIII əsrdə, bəlkə də ondan da əvvəl Şirvanda bu tip istilik vasitələrindən istifadə olunduğunu sübut edir. Manqalın quruluşu mümkün olmasa da müfəssəl məlumat vermək hissəsinin hündürlüyünün 12 sm olması əsasında deyə bilərik ki, manqal çox da böyük həcmə malik olmamışdır. Belə manqallar adətən 8 ayaq və bu ayaqları birləşdirən tökmə üsulu ilə hazırlanmış 12 lövhədən ibarət olur. Lövhələr bir-birinə halqalar vasitəsilə birləşdirilirdi. Manqalın ortasında dəmirdən hazırlanmış içlik yerləşdirilərək içinə közərdilmiş kömür tökülürdü. Manqal ya kürsünün altına qoyulur, ya da ailə üzvləri sadəcə evin ortasına qoyulan manqalın ətrafına toplaşırdı. Manqalda közdən daha çox istilik almaq üçün onu ara-sıra maşa ilə eşirdilər. Xalq arasında tez-tez işlədilən “Hər kəs közü öz qabağına eşir” məsəli də öz mənşəyini ailə məişətinə dair bu elementdən götürmüşdür. Arxeoloji qazıntılardan əldə olunan çuğun qəliblərdə dekorativ manqalların istehsalında istifadə olduğunu güman edilir. Qəliblərin forması və ölçüsü manqalların yan hissələrinə uyğun gəlir. Bu isə bizə məişətimizə geniş daxil olmuş çuğun manqalların yerli istehsala məxsus olduğunu, xüsusən də Ağsu şəhərində istehsal olunduğunu söyləmək imkanı verir. Doğrudan da manqallar ağır çəkiyə malik olduğundan onun dəmir yollarının olmadığı bir dövrdə, XVIII əsrdə karvan ticarəti vasitəsilə Azərbaycana gətirilməsi ağlabatan ola bilməzdi. Məhz bu baxımdan tapıntının çox böyük elmi əhəmiyyəti vardır. Demək manqallar yerli istehsala məxsus olmaqla əhalinin ona olan tələbatını ödəmişdir. Keçmiş məişətdə geniş yayılmış istilik vasitələrindən biri də buxarılar idi. Buxarılar kürsülərlə müqayisədə daha praktik əhəmiyyətə malik idi. Kürsülərdən fərqli olaraq buxarılarda həm qızınmaq, həm də xörək hazırlamaq mümkün idi. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, şirvanlıların (həmçinin qarabağlıların) dilində 73 işlədilən “xörəyi asdım”, “qəfədanı üstünə asdım” ifadəsi buxarılarla bağlı yaranmışdır. Çünki buxarıda xörək hazırlamaq üçün qazan bu məqsədlə nəzərdə tutulmuş xüsusi haçadan və ya zəncirdən asılırdı (ola bilsin ki, təndirlərdə də bu üsuldan istifadə edilib). Arxeoloji qazıntılar ərazisindəki buxarı qalıqları XVIII əsrdə Ağsu şəhər sakinlərinin ocaq yeri, təndir, kürə, manqal kimi istilik vasitələri ilə yanaşı buxarılardan da geniş istifadə etdiyini düşünməyə əsas verir. Əksər evlərdə buxarı kəllə divarın ortasında yerləşdirilirdi. Bəzən evlərin plan quruluşundan asılı olaraq otağın künclərində açılmış buxarılara da rast gəlinirdi. IV qazıntı sahəsində açılan evlərin künc hissəsində ocaq yerinin olması da bu fikri təsdiq edə bilər. Evlərin işıqlandırma vasitələri də etnoqrafik baxımdan maraq doğuran məsələlərdəndir. Evlərin işıqlandırılmasında tarixən müxtəlif vasitələrdən - orta ocağından, ucu alovlu kösövdən, məşəllərdən istifadə olunurdu. Tarixi inkişafın sonrakı gedişində məişətə neftlə yanan çıraqlar daxil olmağa başladı. Artıq VII- VIII əsrlərdən etibarən saxsıdan hazırlanmış, elmi ədəbiyyatda “durna çırağı” adı ilə tanınan neft çıraqları meydana çıxdı. Əfsanəyə görə dumalar yolu azarkən bu çıraqlarla onlara bələdçilik edilmiş, guya ona görə də bu çıraqlara belə ad verilmişdir. Əslində isə çırağın itehsal texnologiyası onun zoomorf, durna boğazına bənzər formada hazırlanmasını tələb etmiş və bu xüsusda onlar formasına uyğun olaraq durna çırağı adlanmışdır. Durna çıraqlarının aşağı borusu və ya boğazı fitil qoymaq, yuxarı borusu isə neft tökmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Arxeoloji qazıntılardan xeyli miqdarda saxsı çırağın əldə olunması (inv. № 16, 66, 75, 105, 144, 197, 254, 277, 282, 287, 319 və s.) göstərir ki, uzun əsrlər boyunca bu çıraqlar məişətdə digər işıqlandırma vasitələri ilə müqayisədə üstün yer tutmuş və XVIII əsrdə də bu mövqeyi qoruyub saxlamışdır. Hətta misin məişətə geniş daxil olması da onu sıxışdırıb aradan çıxara bilməmişdir. Durna çıraqlarının məişətdəki üstün mövqeyi XIX əsrin ortalarına qədər, yəni şüşədən, misdən, tənəkədən hazırlanmış yerli və xarici istehsala məxsus çıraqların Azərbaycana gətirilməsinədək davam etmişdir. Bununla belə durna çıraqları tamamilə sıxışdırılmamış, XX əsrin əvvəllərinə, elektrik lampasının tətbiqinə qədər xalqın istifadəsində olmuşdur. Məişətdə geniş yayılmasa da mis şamdanlar da işıqlandırma vasitəsi kimi özünəməxsus yer tutmuşdur. Müxtəlif forma və quruluşa malik olan mis şamdanlardan orta əsrlər boyunca istifadə olunmuşdur. IV sahədən əldə olunan mis şamdan sadə quruluşa malik olub oturacaq kasası və onun mərkəzinə lehimlənmiş şamdandan ibarətdir. Şamdanın oturacağının diametri 10 sm, hündürlüyü 6 sm-dir. Belə şamdanlardan XX əsrin əvvəllərinə qədər məişətdə istifadə olunmuşdur. Yüklə 43,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|