Amea arxeoloji və Etnoqrafiya İnstitutu amea milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi
Yüklə 43,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
76 “Asiya nalları” da deyilirdi) və Avropa tipli at nallarından istifadə edildiyini göstərir. Yerli ustalar tərəfindən hazırlanan Asiya tipli nal bütöv olub, atın ayağının dırnağını bütünlüklə tuturdu. Belə nalların dairəsi boyunca açılan deşiklər onu atın dırnağına xüsusi mıxlar vasitəsilə bərkitməyə imkan verirdi. XIX əsrin 70-ci illərinə kimi yerli əhali belə bütöv yastı at nallarına üstünlük verirdi. Çünki bu nalın bir çox müsbət keyfiyyətləri onun yayılmasını xeyli sürətləndirmişdir. Belə ki, bu cür nal atın dırnaqlarını bütövlükdə tutur, oraya zədəverici əşya və xırda daşların təsir etməsinə mane olur, atın dırnağının sərbəst inkişafına imkan verirdi. Bu nalı atın dırnağına elə bərkidirlər ki, oraya hava və sudan başqa heç nə keçə bilmirdi. Avropa nallarından bu nalların bir fərqləndirici xüsusiyyəti də ondan ibarətdir ki, bu cür nalların mismarlarından hər biri dayaq rolu oynayaraq (adətən belə mıxlar hər nala 7-8 ədəd olmaqla vurulur) atın buzlu-sürüşkən yollarda hərəkətinə əlverişli şərait yaradır. Adətən atı nallayarkən sənətkar nalbəndlər iri başlıqlı mıxlardan (buna “papaqlı kora” deyilirdi) istifadə edirdilər. 24 ədəd mix, 4 ədəd nal bir “ifçin” adlanırdı. Yəni bir atın dəsti idi. Yumşaq dəmirdən hazırlanmış belə yerli mıxlar başlıq tərəfdən enli, uca doğru getdikcə nazikləşən formada düzəldilirdi. Nalı dırnağa bərkidən zaman bu mıxların baş hissəsini qırmır, sadəcə olaraq bir əl burub yerində saxlayırdılar. Bu mıxların ucları da dayaq vəzifəsini görürdü və atı sürüşməyə qoymurdu. Arxeoloji qazıntılardan əldə olunan mıxların bir hissəsi nalbəndlik sənətində istifadə olunan mıxlardır. Sonralar Rusiya manufaktura və kapitalist sənayesinin istehsal etdiyi ucuz nal nümunələri kütləvi surətdə Azərbaycana gətirildiyindən yerli nalları sıxışdırıb aradan çıxarmış, hətta nal istehsalı ilə məşğul olan emalatxanaları da tənəzzülə uğratmışdı. Avropa tipli nallar isə, bir qayda olaraq, aypara şəklində (qövsvari) düzəldilir, ayparanın qurtaracağında dayaq rolu oynayan dəmir barmaqlar (hər tərəfində bir ədəd olmaqla) qoyulurdu. Ayparanın içəriyə doğru batıq hissəsində mıx vurmaq üçün deşiklər olurdu. Belə nallar adətən at ayağının dırnaq hissəsinin uclarını tutur və işləmə cəhətdən uzunömürlü olurdu. Lakin burada mübahisəli bir məqam ortaya çıxır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Avropa tipli nallar Azərbaycanda XIX əsrin 70-ci illərindən sonra kütləvi şəkildə yayılmağa başladığından XVIII əsr abidəsində belə bir nalın tapılması ikili fikir yaradır. Ya nal XIX əsrin sonlarına aiddir, ya da XVIII əsrdə tranzit ticarəti vasitəsilə Şamaxıya gətirilmişdir. Ərazidən uzunqulaq nalının əldə olunması şəhər əhalisinin nəqliyyat vasitəsi kimi uzunqulaqdan da istifadə etdiyini əsaslandırır. IV qazıntı sahəsindən aşkarlanan nallardan biri Avropa tipli nalların təsvirinə uyğundur və uzunqulaq ayağı üçün nəzərdə tutulmuşdur. Nalın uzunluğu 8 sm, eni isə 7 sm-dir. Üstündə mıxların olması onun heyvanın ayağından düşdüyünü sübut edir. Tapılan nallardan birinin uzunluğu 7,5 sm, eni isə 7 sm-dir. Uzunqulaq ayağının ölçüsünə uyğun gəlsə də, bu nalın üzərindəki mıxlar qadaxlanmışdır, yəni heyvan ayağına deyil hansısa başqa bir materiala vurulmuşdur. Xalq inamına görə 77 bəd nəzərdən qorunmaq, uğura nail olmaq məqsədilə həyət qapılarının başından və ya ayaq altından nal vurulurdu (bu müasir dövrümüzdə də müşahidə edilir). Ola bilsin ki, bəhs olunan nal nümunəsi elə həmin məqsədlə də istifadə olunmuşdur. Dəmirçilər tərəfindən istehsal edilən “fırlanqıc” adlanan əşya geniş istifadə təyinatına malik olan əşyalardandır. Fırlanqıc əsasən heyvanları bağlamaq məqsədilə istifadə olunmuşdur. Onun baş hissəsini elə hasil edirdilər ki, ona bağlanmış ip heyvan hərəkət etdikcə dolaşmırdı. Nənnilərin, qəssabxanalarda ətin və s. asılmasında fırlanqıca praktik əhəmiyyətinə görə üstünlük verilirdi. Bəzi kəndlərdə bu məişət ləvazimatından istifadəyə bu gün də rast gəlmək mümkündür. Arxeoloji qazıntı ərazisindən tapılan fırlanqıc nümunəsi XVIII əsr məişətində də belə dəmirçilik məmulatlarından istifadə olunduğunu göstərməklə onun məişətə daxil olma tarixini bir əsr də dərinləşdirmək imkanı verir. Azərbaycanın təsərrüfat məişətində “buxov” adlanan əşyadan də geniş istifadə olunmuşdur. Atları örüşə buraxarkən qabaq ayaqları buxovla bağlanırdı ki, at uzaq məsafəyə getməsin. IV qazıntıdan əldə olunan buxov nümunəsi oksidləşsə də formasını tamamilə itirməmişdir. İçərisində olan açar yeri hələ də özünü büruzə verir. Azərbaycan xalqının təsərrüfat məişətində dəvə, öküz və atların boynundan asmaq üçün istifadə olunan zınqırovlara da geniş yer verilirdi. Dəmir, mis, bəzən tuncdan hazırlanmış zınqırovlara rast gəlinir. Zınqırovlar bir qayda olaraq sərraclar tərəfindən qayış üzərinə 10-15 ədəd olmaqla tikilirdi. Heyvan hərəkət etdikcə tərpənən zınqırovlar melodik səs verirdi. Bəzən zəncirlərə düzülmüş zınqırova da rast gəlinir. Belə zınqırovlar isə dəmirçi və ya misgər tərəfindən istehsal olunurdu. Zınqırovun yuxarı hissəsində zəncirə və ya qayışa bəndlənməsini təmin etmək məqsədilə qulp lehimlənir, içəri hissəsində hərəkət edə bilən əlavə kiçik bir kürəcik də əlavə olunurdu ki, məhz bunun üst hissəyə toxunması nəticəsində səs yaranırdı. Zınqırovun üst hissəsinin ağzı göz formasında açıq saxlanırdı ki, bu da səs rezonansını gücləndirmək məqsədi daşıyırdı. Xalq arasında “Zınqırovlu dəvə itməz” zərb məsəlinin işlənməsi zınqırovun əməli əhəmiyyəti olduğunu təsdiqləyir. Aparılan elmi tədqiqatlar sübut edir ki, heyvanlar (xüsusən dəvələr və ilanlar) musiqiyə çox meyillidirlər. Görünür, təsərrüfat məişətinin sirrlərinə dərindən bələd olan babalarımız heyvanlardakı bu əlaməti duymuş və zınqırovları istehsal edərkən heyvanlara məxsus bu keyfiyyətləri nəzərə almışlar. Çox güman ki, metal hissəciklər bir-birinə toxunduqca yaranan melodiya heyvanların rahat, yedəyə yatımlı olmasına təminat verməklə daha bir əməli əhəmiyyət kəsb edirmiş. Arxeoloji qazıntıların IV sahəsindən tapılan zınqırov nümunəsi də haqqında bəhs olunan zınqırovlardandır. Heç şübhəsiz ki, zəngin Yüklə 43,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|