Amr b. MÜRre 4 Bibliyografya 4

b) Seçilmesi:

Hz. Peygamber'in ölü­münden sonra müslümanların karşılaş­tığı en önemli siyasî problem, onun yerine kimin ve hangi yolla geçeceği me­selesi olmuştur. Benî Sâide çardağın­da toplanan ensar başlangıçta Sa'd b.Ubâde'yi halife seçmek istemişse de toplantıya Hz.Ebû Bekir, Ömer ve Ebû Ubeyde'nin katılması üzerine seçim gerçekleşememiş ve halifenin kim olacağı konusundaki uzun tartışmalardan son­ra Ömer'in teklifi üzerine Ebû Bekir ha­life seçilmiştir. Hz. Peygamber'in ölü­münden sonra gerek Ebû Bekir'in ge­rekse ondan sonra gelen üç halifenin belirlenmesinde takip edilen usul, son­raki dönemin hukukçularına ışık tut­muş ve genellikle iki metodun belirlen­mesine yardımcı olmuştur. Bunlardan biri, ilk halife Ebû Bekir'de olduğu gibi devlet başkanının seçimle iş başına gel­mesi, ikincisi de mevcut halife tarafın­dan yerine geçecek kimsenin bizzat ta­yin edilmesidir. Seçimin birinci yol oldu­ğu konusunda Şiîler’in dışındaki âlim­ler arasında icmâa yakın bir görüş bir­liği vardır. Hatta Zeydî Şiîler bile seçi­mi benimsemekte, fakat seçilecek baş­kanın Ehl-i beyt'ten olmasını şart koşmaktadırlar.

İslâm hukukçuları seçimin kimler ta­rafından yapılacağı, seçici heyetin ⁵²⁹ sayısı ve va­sıfları konularında farklı görüşler orta­ya koymuşlardır. Devlet başkanının bü­tün şehirlerdeki ehlü'l-hal ve'1-akdin oy­larının çoğunluğuyla seçileceğini söyle­yenler olduğu gibi sadece hükümet mer­kezi ndekilerin seçime katılacağını, ço­ğunluğun şart olmayıp beş, üç ve hatta bir kişi tarafından bile seçilebileceğini ileri sürenler de olmuştur. Seçmenlerin sayısını üç beş kişi ile sınırlayan hukuk­çular bu ictihadlarına dayanak olarak dört halife dönemindeki bazı uygula­maları gösteriyorlarsa da onları böyle bir içtihada sevkeden âmillerin başında, yaşadıkları devirlerdeki halife seçimleri­ni bu yolla meşrulaştırma temayülünün bulunduğu göze çarpmaktadır ⁵³⁰ Zira bu kadar sınırlı sayıda seçmenin halifeyi seçebileceği kabul edi­lince aslında verasete dayanan birçok hilâfet olayını seçimle intikal etmiş gibi göstermek ve böylece bu intikalleri za­hiren de olsa meşrulaştırmak mümkün olmaktadır. Halbuki hukukçuların görüş­lerine mesnet yaptıkları ilk dönem uygulamasında sınırlı sayıda seçiciden zi­yade hükümet merkezinde bulunanla­rın çoğunluğunun katıldığı gerçek an­lamda bir seçim söz konusudur.

Seçici heyetin vasıflarına gelince. Mâverdîve Ebû Ya'lâ el-Ferrâ gibi hukuk­çular bunun için adalet, ilim, rey ve ted­bir (inisiyatif) olmak üzere üç özelliği zaruri görmüşlerdir. İbn Cemâa ordu ku­mandanları (rüesâ) ve halkın ileri gelen­lerinin de bu vasıflara sahip olacağını tabii görerek bunların da seçici heyete dahil olduğunu kabul eder. Nitekim Ab­basî Halifesi Vâsik'ın, yerine veliaht bı­rakmadan ölmesi üzerine yeni halife Mü­tevekkil kadı, vezir ve merkezdeki Türk kumandanların reyleriyle seçilmiştir. As­lında âlimlerin göz önünde bulundurdu­ğu husus, bir taraftan Hulefâ-yi Râşidîn döneminde halife seçimine katılmış sa­habede bulunan vasıfları tesbit etmek, diğer taraftan seçici heyette bulunması gerekli vasıfları zamanın şartlarını göz önüne alarak belirlemekten ibarettir. İlk dört halifeden Hz. Ebû Bekir ve tartış­malı olmakla birlikte Hz. Ali'nin seçim yoluyla halife oldukları bilinmektedir. Ali'nin hilâfetiyle ilgili tartışma, Medi­ne'de ve Medine dışında bulunan bazı kimselerin ona biat etmekten kaçınma­larından kaynaklanmaktadır. Bu durum daha sonra, halifenin seçilmesinde hilâ­fet merkezindeki seçicilerin biatinin mı, yoksa bütün şehirlerdekilerin biatinin mı gerekli olduğu noktasında bir tartışmaya zemin hazırlamıştır. Bizzat Hz. Ali'nin, oğlu Hasan'a, sadece Medine'dekilerin biatinin hilâfetin meşruiyeti için yeterli olduğunu söylediği rivayet edil­mektedir. ⁵³¹ Şüphe yok ki bütün bu ictihadlan yapıldıkları zama­nın şartlarıyla birlikte değerlendirmek gerekir.

Halifenin belirlenmesinde ortaya çıkan ikinci usul, iş başındaki halife tarafın­dan yerine geçecek kimsenin bizzat ta­yin edilmesidir. ⁵³² Hz. Ebû Be­kir kendi yerine geçmek üzere Ömer'i bu şekilde belirlemiş, Ömer ise bu işi aşere-i mübeşşere’den olan altı kişiye havale etmiştir. Hz. Osman, Ali, Abdurrahman b. Avf, Sa'd b. Ebû Vakkâs, Talha b. Ubeydullah, Zübeyr b. Avvâm'dan oluşan bu kişiler üç gün süren müzake­reler sonunda Osman'ı halife olarak seç­mişlerdir. Muâviye b. Ebû Süfyân'ın, oğ­lu Yezîd'i veliaht tayin etmesinden ve onun için daha sağlığında biat almasın­dan itibaren Emevî ve Abbasî halifele­rinin önemli bir kısmı da bu yolla hali­fe olmuştur. Ne var ki her iki dönemde uygulanan usul görünüşte aynı olmakla birlikte aralarında önemli bir fark var­dır. Gerek Hz. Ebû Bekir gerekse Hz. Ömer yerlerine geçecek halifeyi belirler­ken kendi ailelerinden birini seçmemişlerdir. Hz. Ömer altı kişilik seçici heye­tin herhangi bir şahıs üzerinde ittifak edememesi halinde oğlu Abdullah'ın ha­kem olarak kurula katılmasını istemiş, fakat halife seçilmemesini açıkça şart koşmuştur. Onun aynı dikkati altı kişiyi seçerken de gösterdiği görülmektedir. Aşere-i mübeşşereden sağ kalanları he­yete almaya dikkat ederken aynı grup­tan olan Saîd b. Zeyd'i hariç tutması kendisiyle olan akrabalığıyla izah edil­miştir. Halbuki Emevî ve Abbasî halife­leri daima kendi ailelerinden veliaht ta­yin etmişler, böylece fiilen veraset usulünü hâkim kılmışlardır. Bunun Abbâsîler'de tek istisnası, Halife Me'mûn'un Ali soyundan olan Ali b. Mûsâ er-Rızâ'yı veliaht tayin etmesidir. Ne var ki bu olay Abbasî ailesi tarafından büyük bir dire­nişle karşılanmış. Me'mûn hal’edilerek yerine İbrahim b. Mehdî getirilmek is­tenmiş ve problem ancak Ali er-Rızâ'nın bu sırada şüpheli ölümü ve Me'mûn'un onun yerine kardeşi Mu'tasım'ı veliaht tayin etmesiyle çözülmüştür.

İlk iki halifenin veliaht tayin ederken göstermiş oldukları bu titizlik, sonraları halifenin kendi evlâdını veya babasını veliaht tayin edip edemeyeceği veya bu­nu hangi şartlarda yapabileceği müna­kaşalarına zemin hazırlamıştır. Veliaht tayini gerçek anlamda bir halife tayini mi, yoksa halifenin seçilebilmesi için bir aday gösterme mi olduğu da tartışılmış­tır. Klasik kaynaklarda meselenin mü­nakaşası, bu tür bir tayinin ehlü'1-hal ve'l-akdden biat almadan geçerli olup olmadığı noktasında toplanmıştır. Mâverdî, oğul ve baba dışında birinin ve­liaht olarak belirlenmesi için ehlü'1-hal ve'l-akde danışmanın gerekli olmadığı­nı ifade etmiştir. ⁵³³ Bundan onun biat şartını ara­madığı açıkça anlaşılmaktadır. O halde Hz. Ömer ile Osman'ın vazifeye başlar­ken almış oldukları biat bir seçim biati değil bağlılık biatidir. Mâverdi’nin çağ­daşı Ebu Ya'lâ el-Ferrâ ise veliaht tayi­ninin ancak müslümanların kabulüyle geçerli olduğunu belirterek sadece hali­fe tarafından belirlenmeyi yetersiz gör­mektedir ⁵³⁴ Muhtemelen öncülüğünü Senhûri’nin yaptığı bir grup çağdaş araştırmacı Ebû Ya'lâ el-Ferrâ'nın görüşüne meyletmek­te ve veliaht tayininin halife tayini ol­madığını, sadece bir aday belirlemesin­den ibaret bulunduğunu ileri sürmek­tedirler. ⁵³⁵ Buna göre Hz. Ömer ile Os­man'ın aldıkları biat bağlılık biati değil seçim biatidir. Nitekim Emevîler ve Abbasîler döneminde de veliaht tayini aday gösterme olarak kabul edilmiş ve bu sı­rada biat alındığı halde hilâfet maka­mına geçildikten sonra tekrar biat al­ma lüzumu hissedilmiştir. Bu ikinci biat bağlılık değil seçim biatidir. Çünkü bağ­lılık biati olsaydı ikinci defa alınmasına gerek kalmazdı. Bu konuya ışık tutan bir başka örnek de Ömer b. Abdülazîz olayıdır. Süleyman b. Velîd tarafından veliaht tayin edilen Ömer b. Abdülazîz, Süleyman'ın ölümünden sonra halka hi­taben yapmış olduğu konuşmada bu ahidle bağlı olmadıklarını, dilerlerse ye­rine başkasını seçebileceklerini söyle­miş, halkın kendisine biat etmesi üzeri­ne göreve başlamıştır.

Halifenin ahid yoluyla belirlenmesini bir ön seçim olarak da değerlendirmek mümkündür. Zira aday gösterme, çok defa başka adayların da varlığını zaruri kılmaktadır. Halbuki ahid olaylarında sı­rayla halife olmak üzere iki veya üç ada­yın belirlendiği vâki ise de aynı anda bir­den fazla adayın gösterilmesi söz konu­su olmamıştır. O halde ahid usulü aday göstermeden çok bizzat iş başındaki halife tarafından ⁵³⁶ veya bir heyet tarafından ⁵³⁷ yapılan ve ehlü'1-hal ve'l-akdin tasvibine sunulan bir ön seçime benzemektedir. Bir kişinin halife seçilmesi söz konusu olduğu için de bir­den fazla adayın var olması gerekme­mektedir.

İster aday gösterme ister ön seçim olarak kabul edilmiş olsun ahid usulü­nün geçerli olabilmesi için ehlü'1-hal ve'i-akdin rızası gerekli görüldüğü takdirde halifenin belirlenmesi usulü gerçekte ikiden bire indirilmiş olmaktadır ki bu da seçimden ibarettir. Bu usul ehlü'l-hal ve'l-akdin nzasına bağımlı bulunma­yan bir tayin olarak kabul edildiğinde ise biri seçim diğeri veliaht tayini olmak üzere iki yol ortaya çıkmaktadır. Ancak bu ikinci görüş kabul edilse bile klasik kaynaklarda yer alan ictihadlar ışığın­da ahid yolunu verasete dönüştürmek mümkün değildir. ⁵³⁸ Bu sebepledir ki bazı İslâm hukukçularının ah­din bulunmadığı durumlarda hilâfetin veraset görünümüne bürünmesini en­gellemek amacıyla sınırlı sayıdaki kim­selerin seçimini geçerli saymışlardır. Dolayısıyla Tyan'ın halifenin belirlenmesin­de üçüncü yol olarak irsen intikali zik­retmesi ⁵³⁹ hukukî ⁵⁴⁰ değil fi­ilî ⁵⁴¹ durumu ortaya koymakta­dır. Aksi haide bir, üç veya beş kişinin yaptığı tayini seçim saymak gibi bir zorlamaya gerek görülmez, hilâfetin irsen de intikal edebileceği açıkça ifade edilirdi.

Halife ister seçim ister ahid yoluyla belirlenmiş olsun bu usullerin her iki­sinde de biatin özel bir yeri vardır. İlkinde biat seçim anlamına gelir. İkinci­sinde ise ahid aday gösterme olarak ka­bul edilirse seçim, tayin olarak telakki edilirse bağlılık özelliği taşır. Seçim biatında tabiatıyla bağlılık anlamı da var­dır. Biatin her iki türünde de halk hali­feye itaat, halife de hak ve adalete bağ­lılık ve görevlerini yerine getirmek için söz vermektedir. Bu Batı hukukunda farazı olarak var olduğu iddia edilen sos­yal mukavelenin âdeta uygulamada kar­şılaşılan bir türü olmaktadır. ⁵⁴² Biatin na­zariyede olduğu gibi uygulamada da önemli bir yeri olmuş, her halife değişi­minde devirlere göre değişiklik göste­ren şekil ve mekânlarda icra edilmiştir. ⁵⁴³

Sünnîler halifenin tayini için esas iti­bariyle iki yol kabul etmiş olmakla bir­likte uygulamanın getirdiği zaruretler, sonraki dönemin bazı hukukçularını hi­lâfeti zoraki ele geçiren kimsenin halife­liğini de meşru kabul etmeye sevketmiştir. İbn Kudâme, Gazzâlî, İbn Cemâa. İbn Hümâm, Haskefî ve İbn Âbidîn bun­lardandır. Bu konuda Ahmed b. Hanbel’den de olumlu bir görüş rivayet edilmiş­tir. ⁵⁴⁴ İbn Haldun ise ayı­rım yapmış, hilâfeti zorla ele geçirenler­den yönetimini dine ve adalete uygun olarak yürütenleri meşru, diğerlerini gay­ri meşru kabul etmiştir. ⁵⁴⁵ Şüphe yok ki konu ile ilgili ola­rak sonradan oluşan ictihadlar vakıayı kabul etme zaruretine dayanmaktadır.

Şîa gruplarında halifenin tayin usu­lüyle ilgili olarak başlıca iki görüş göze çarpmaktadır. Zeydîler İslâm fakihleri’nin çoğunluğu gibi halifenin seçimle be­lirleneceğini kabul ederler. Yalnız se­çilecek kişinin Ehl-i beyt'ten olmasını şart koşarlar. İmâmiyye ise halifenin yi­ne Ehl-i beyt içinden, fakat seçimle de­ğil önceki halife tarafından tayinle be­lirleneceğini söyler. Buna göre Hz. Pey­gamber kendisinden sonra yerine Ali'yi, o da Hasan'ı tayin etmiş, on ikinci ima­ma kadar bu tayin işlemi zincirleme ola­rak devam etmiştir. Bunun dışında bir yol kabul etmeyen İmâmiyye böylece ha­life tayininde irsen intikalin özel bir şek­lini savunmuş olmaktadır. Ne var ki kaynaklarda Hz. Peygamber'in Ali'yi halife olarak bıraktığına dair bir bilgi mevcut değildir. Ne Benî Sâide toplantısında ne de daha sonraki dönemlerde böyle bir rivayetten söz edilmiştir. Esasen Hz. Ali de böyle bir iddia ileri sürmemiş, hatta Hz. Abbas'ın, Peygamber'in son hastalı­ğı sırasında yanına girip yerine kimi bı­rakacağını sorma teklifini Ali'nin. “Eğer Resûlullah menfi bir görüş bildirirse hi­lâfeti bir daha ümid edemeyiz” diyerek reddetmesi de ⁵⁴⁶ böyle bir tayinin söz konusu olmadığını açık­ça ortaya koymaktadır. Aynı şekilde ya­ralandığı sırada yerine oğlu Hasan'ı mı tavsiye ettiği sorulunca da onun, “Tav­siye de red de etmem” dediği bilinmek­tedir. Tarihî dayanaktan yoksun görü­nen bu iddianın ve buna dayanarak ta­yin usulünün İmâmiyye tarafından ileri sürülmesi bu usulün, Hz. Ali'yi Peygamber'den sonra halife kabul etmenin tek yolu olmasından kaynaklanmaktadır. Zi­ra İmâmiyye Ebû Bekir'e hilâfeti sağla­yan seçim usulünü savunamazdı. Vera­set yolunu da savunamazdı, çünkü İs­lâm miras hukukuna göre amcası Abbas hilâfete Hz. Ali'den daha yakındı. O halde Ali'den on ikinci imama kadar hi­lâfet zincirini devam ettirecek tek yol kalıyordu: Ali'nin bizzat Hz. Peygamber tarafından, sonraki imamların da bir ön­ceki imam tarafından tayin edilmesi.

Hilâfetle ilgili olarak hukukçuların ve kelâmcılann üzerinde durdukları bir baş­ka problem de aynı anda iki halifenin olup olamayacağı meselesidir. Bu prob­lem aynı zamanda İslâm devletinin bir­liğiyle de ilgilidir. İlk dönem hukukçula­rı devlet birliği ilkesine, Benî Sâide top­lantısında ensarın “bizden bir emîr siz­den bir emîr” teklifinin reddedilmesi va­kıasına ve ayrıca iki halifeye biat edildi­ği takdirde zaman itibariyle ikincisinin biatinin geçersiz olduğunu ve gerekirse öldürülebileceğini bildiren hadise ⁵⁴⁷ dayanarak aynı anda iki halifenin olamayacağına hükmetmişler­dir. Ehl-i sünnetin görüşü genellikle bu­dur. Bu görüşlerinde Sünnî âlimlerin çoğunluğu. Hz. Ali'nin gerek Talha ile Zübeyr'e gerekse Muâviye'ye karşı çıkıp savaş ilân etmesini de kendi görüşle­ri için bir delil saymaktadırlar. Mu'tezile'nin de içinde bulunduğu diğer bazı âlimler ise Hz. Ali ile Muâviye'nin hilâ­fetini örnek göstererek aynı anda iki ha­lifenin meşruiyetini kabul etmişlerdir. Endülüs Emevî Devleti vakıası karşısın­da sonraki dönem hukukçuları görüşlerinde değişiklik yapmak ve Endülüs'ün konumuna uygun bir istisna getirmek mecburiyetini hissetmişlerdir. Buna gö­re iki İslâm ülkesi arasında deniz varsa aynı anda iki halifenin, dolayısıyla iki İs­lâm devletinin bulunması da meşrudur. Tabiatıyla bu görüş çerçevesinde Mısır'­daki Fatımî hilâfetinin meşruluğunu sa­vunmak yine de mümkün görünmemek­tedir. Zeydîler başlangıçta aynı anda iki halifeyi meşru saymazken Yemen'de ve Mâverâünnehir'de iki Zeydî imamın or­taya çıkması karşısında bu görüşü be­nimsemeyi uygun görmüşlerdir. Senhûrî aynı anda iki halifenin sahih hilâfette değil ancak nakıs hilâfette olabileceğini söylemektedir. Ona göre gerçek anlam­da bir seçim yapıldığı takdirde aynı a­da iki halifenin bulunması fiilen de im­kânsızdır. Çünkü halife bütün İslâm ül­kesindeki ehlü'l-hal ve'l-akd çoğunluğu­nun oylarıyla belirleneceğinden aynı an­da iki halifenin seçilmesi mümkün ol­mayacaktır. Ne var ki sonraki dönemler nakıs hilâfet niteliği taşıdığına göre İs­lâm âleminin muhtelif köşelerinde Ab­basîler dışında kurulan hilâfetler de ge­çerli olmaktadır. ⁵⁴⁸