Anab L m dali

 
 
176 
en üst seviyeye çıkaranlardır.
498
 
Ahlâkın  amacı,  insan  davranışlarının  seyrini  dünyayı  daha  iyi  bir  yer  haline 
getirecek  şekilde  yönlendirmektir.  Ahlâk,  insanlığın  tümüne  en  yüksek  faydayı  (aslî 
değeri)  sağlayacak  şekilde  eylemde  bulunmayı öğütler.  Faydacılık, ahlâkî  ölçüt  olarak 
en  yüksek  faydayı  ve  mutluluğu  kabul  eder.  Davranışlar,  sonuçlarında  en  fazla  fayda 
veya  mutluluğu  temin  ettikleri  oranda  ahlâkîdirler.  Faydacılık,  bu  anlayışıyla  yasama 
için  güçlü  bir  gerekçelendirme  çerçevesi  oluşturmuş  ve  yasal  etkinliğin  amacı,  sosyal 
refahın  artırılması
  olarak  belirlenmiştir.  Toplam  veya  ortalama  refahı  en  iyi  şekilde 
yükseltmiş olan olgu durumu, en iyi ahlâkî durumdur; uygun eylem, uygun kural veya 
uygun  dürtü,  en  iyi  “olgu  durumu”nu  ortaya  çıkarması  muhtemel  olandır.
499
 
Deontolojide ahlâkî olgular, bireylerin isteklerinden önce ve onlardan bağımsız olarak 
vardır. Birey, bu olgulara göre davranır. Faydacılıkta ise bireylerin isteklerinden sonra 
ortaya çıkan durumlar ahlâkî olguları ortaya çıkarır.  
Faydacılık,  bir  tahmin  teorisidir.  Ahlâkî  failler,  eylemlerinin  sonuçlarında 
ortaya  çıkacak  durumu  tahmin  etmeye  çalışırlar.  Eğer  eylem,  sonucunda  toplam 
mutluluğa  bir  fayda  sağlayacaksa  tercih  edilir.  Faydacılık,  bu  tercihin  nasıl  yapılacağı 
ile  ilgili  iki  anlayışa  sahiptir.  Biri,  rasyonel  seçim  teorisi  olarak  isimlendirilen  irade 
veya  rasyonel  temelli  bilişsel  teoridir;  diğeri  ise  duygu  temelli  bilişsel  olmayan 
teoridir.
500
  
Faydacılık  bir  tatmin  teorisidir.  Ahlâkın  amacı,  bireylerin  arzu  ve  istekleri 
doğrultusunda  yapmış  oldukları  tercihleri  tatmin  etmektir.  Tatmin  edilmiş  arzular, 
ahlâkî seviyeyi gösterir. Bu yüzden ahlâkî iyinin artması, arzuların tatmin edilmesi ile 
ve verimliliğin artmasıyla doğru orantılıdır. Piyasanın verimliliği ile tercihlerin en fazla 
tatmini  de  doğru  orantılıdır.  Ancak  bu  konuda  Mill  ve  Bentham  arasında  bir  farklılık 
göze  çarpar.  Mill,  mutluluğu  pozitif  bir  şey  olarak  tanımlamaz:  Mutluluk,  acının 
yokluğudur.
501
 Bentham’a göre ise bir isteğin tatmin edilmesinden doğan olgu durumu 
esastır. 
Faydacılar,  çoğu  zaman  Aristoteles’in  çağdaş  takipçileri  olarak  görülür. 
Aristoteles’in ahlâka yüklediği amaca uygun olarak klasik faydacılar, refahın kendinde 
en yüksek değer olduğunu ve bu refahın en üst seviyeye çıkarılmasının ancak eylemde 
bulunmakla  mümkün  olacağını  ileri  sürerler.  Faydacılar  genellikle  ahlâkî  bir  değer 
tanımayan insanlar olarak nitelendirilir. Bu eleştirinin temelinde onların değerlerle ilgili 
                                                 
498
  
Anderson, age., ss. 26, 60, 140. 
499
  
Anderson, age., s. 27. 
500
  
Gaus, age., s. 145; Anderson, age., s. 22. 
501
  
Mill, Faydacılık, s. 11. 

---

 
 
177 
bütün  sorunları,  ‘arzular’ın  konusu  yapmaları  yatar.  Bu  düşüncenin  sonucunda  onlar, 
insan için iyi
 olan şeyle değerli olan şeyi birbirine eşitlerler.
502
 
Ahlâk,  iyi  niyetler  taşımakla  değil,  iyi  sonuçlar  elde  etmekle  ilgilidir. 
Faydacılık, gerçekleşmiş bir eylemin yani olgu durumlarının (state of affairs) değerini; 
inançların,  şahısların,  (hırsızlık  yapmak  gibi  soyut)  eylemlerin,  güdülerin,  normların, 
tecrübelerin,  karakter  durumlarının  veya  diğer  başka  bir  şeyin  durumuna  bağlamaz. 
Ahlâk, niyetlerde değil bir eylemin sonucunda aranır. Deontoloji, tam tersini kabul eder. 
Kant’a göre eylemler (hırsızlık gibi), güdüler, istekler, normlar vukua gelmiş herhangi 
bir  olgu  durumuyla  ilişkilendirilmeksizin  değerlendirilmeye  tâbi  tutulmalıdır.  Kant’a 
göre  biz  ahlâkîliği,  olgu  durumlarında  değil  istek,  niyet  ve  güdülerimizde  ararız.  Bir 
ş
eyi yapmaktan ziyade istemek veya yapmaya niyet etmek, ahlâk için yeterlidir; çünkü 
ahlâk,  sorumluluk  hissini  gerektiren  bir  şeydir.  Sorumluluk  duyan  bir  kimsenin  artık 
ahlâkî  durumunu  sorgulayamaya  gerek  yoktur.  Faydacılıkta  ise  bir  şeyi  iyi  niyetle 
yapmak  değil,  onun  sonucunda  iyilik  meydana  getireceğini  tahmin  etmek  esastır.  yi 
niyetler  daima  sorgulamaya  açıktır.  “Cehenneme  giden  yollar,  iyi  niyet  taşlarıyla 
döşenmiştir.”  sözü,  bunun  en  veciz  ifadesidir.  Bizi  kurtaracak  olan  niyetlerimiz  değil, 
yapıp-etmelerimizdir.  
Fayda  ilkesinin  bu  içeriğinden  hareketle  şöyle  bir  faydacı  buyruk  ortaya 
koymak  mümkündür:  “Dünyadaki  iyiliğin  miktarını  en  yüksek  seviyeye  çıkaracak 
ş
ekilde davran.” Ancak ahlâkî buyruğun bu şekilde, faydayı artırmakla kişisel menfaat 
arasındaki ilişkiyi göz ardı ederek ortaya koyulması, bir yanlış anlamayı ortaya çıkarır. 
Bu  durum,  faydacılığın  iyiliği  artırmayı  bireylerden, onların tercih  ve  menfaatlerinden 
daha  değerli  kabul  ettiği  şeklinde  bir  anlamaya  yol  açar.  Ahlâkın  amacı  bir  maslahat; 
yani faydalı durumlar ortaya koymaktır. Fakat faydalı durumlar sadece kendisi için mi 
istenir?  Faydacılık,  bizzat  maslahatın  kendisine  mi  değer  verir;  yoksa  bu  maslahat, 
başka bir şey için mi istenir?  
O  zaman  faydacılık  açısından  buradaki  temel  sorun,  birey-fayda  ilişkisine 
yoğunlaşır.  Faydanın  artırılmak  istenmesi,  faydacılara  göre  bir  ana  talep  mi  yoksa  bir 
sonuç  veya  yan  talep  midir?  Eğer  fayda,  sadece  kendisi  için  isteniyorsa  veya  o,  ana 
talepse  bireyden  daha  fazla  takdire  şayan  veya  aslî  değere  sahip  şey  demektir.  En  iyi 
ihtimalle,  faydayı  artırmaya  katkı  sağlayan  bireyler,  diğerlerinden  daha  fazla  ahlâkî 
ş
ahsiyetler  kabul  edilecektir.  Hatta  bu  sürece  katkısı  olmayanların  bazı  haklarını  ve 
özgürlüklerini  ellerinden  almak  ve  onlara  karşı  eşitlikçi  olmayan  tavırlar  sergilemek 
                                                 
502
  
Gaus, age., s. 2. 

---