Anab L m dali

 
 
180 
yapılması  arzu  edilen  bir  şey  oluyor.  Eylem  faydacılığına  göre  ise  bazı  eylem 
biçimlerini kurallar haline dönüştürmeye gerek yoktur; her zaman en yüksek mutluluğu 
verecek veya acıdan uzaklaştıracak eyleme yönelmek gerekir. 
Klasik  faydacılığın  kurucusu  kabul  edilen  Bentham,  eylem  faydacılığının  en 
önemli  temsilcisidir.  Bentham’ın  öğrencisi  J.  S.  Mill  ve  faydacılığa  sezgici  bir  bakış 
açısı getiren Henry Sidgwick ise kural faydacılığını savunurlar. Klasik faydacılığın en 
tipik  özelliğini “faydayı,  mutluluğu  veya  iyiliği  artırma”  olarak  ortaya  koyduğumuzda 
klasik  faydacılığın  duygucu  yönünü  bir  yanılgı  olarak  gören  ve  sezgici bir  faydacılığı 
savunan  G.  E.  Moore’la  karşılaşırız.  Ancak  daha önce  de  vurgulandığı  gibi  Moore’un 
teorisi özde bir inanç teorisidir ve bu anlamda ondan sonuççu veya faydacı bir anlayış 
gibi bahsetmek uygun değildir. 
Bentham,  bireyin  amacının  her  zaman  ‘acı’dan  (pain)  kaçınmak  ve  ‘haz’zı 
(pleasure) yaşamak olduğunu söyler. Bunun adı, “fayda ilkesi”dir
508
 ve birey, daima bu 
ilkeye göre davranır. Her durumda insan eyleminin amacı faydalı olanı, mutluluk vereni 
ve  hazzı  yakalamak;  zararın,  acının,  kötülüğün  ve  mutsuzluğun  meydana  gelmesini 
önlemektir. Dolayısıyla mutluluğu, iyiliği, faydayı sağlayan herkesin aynı şekilde riayet 
ettiği  bir  ilke  yoktur.  Aksine her  davranış, erdemini/değerini  ‘sonucunda sağlayacağı’ 
mutluluk,  iyilik  ve faydadan  alır.
509
  Burada,  bir  şeyin  bize  mutluluk  verip  vermemesi, 
ahlâkî içeriği belirler; ancak bu şeyin ne olduğu konusunda herhangi bir fikrimiz yoktur. 
Örneğin,  bilgi  bize  mutluluk  verir  mi?  Bentham’a  göre  bilgi  ve  mutluluk  arasında  bir 
gereklilik
 ilişkisi kurulamaz. Bilgi, bizi bazen mutlu bazen de mutsuz edebilir. Ahlâkın 
amacı,  neyin  bizi  mutlu  ettiğini  aramak  değildir;  ahlâkın  amacı,  mutluluğu  artırmak; 
mutsuzluğu bertaraf etmektir. Bunu sağlayan her ne olursa olsun, ahlâkın araçlarıdır. Bu 
anlamda ahlâk, ona göre, bilişsel değildir; ancak bilişsel unsurlar taşıyabilir. 
Bentham’ın  ünlü  kitabı  “Principles  of  Morals  and  Legislation”ın    (Ahlâk  ve 
Yasamanın  lkeleri)  ilk  sözleri,  onun  bakış  açısını  özetler:  “Tabiat,  insanı  iki  egemen 
efendinin  idaresi  altında  bırakmıştır:  acı  ve  haz.  Ne  yapacağımızı  belirlediği  gibi,  ne 
yapmamız  gerektiğini  de  belirlemek  sadece  onlara  kalmıştır.  Bir  taraftan  doğru  ve 
yanlışın ölçüsü, diğer taraftan sebep ve sonuçların zinciri, onların tahtını sağlamlaştırır. 
Yaptığımız,  söylediğimiz  ve  düşündüğümüz  her  şeyde  bizi  onlar  yönetir:  Bizim, 
itaatimizi  defedebilmek  için  yapacağımız  her  çaba,  sadece  onu  ispat  edip, 
onaylamamıza hizmet edecektir. Sözde, bir insan, onların imparatorluğunu inkâr etmiş 
                                                 
508
  
Bentham, buna ayrıca “en yüksek mutluluk ilkesi” adını verir (bkz. Bentham, age., dipnot 2).  
509
  
Age
., I/2, 3. 

---

 
 
181 
gibi görünebilir, ancak gerçekte o kişi, bütünüyle onların kölesi olarak kalacaktır.”
510
 
Bentham’ın  faydacılığı,  bireyi  ve  bireyin  menfaatini  ön  plana  çıkarıyor  ve 
“bireyin  menfaatine  olan  şeyi  anlamaksızın,  toplumun  menfaati  hakkında  konuşmanın 
beyhude olduğunu”
511
 söylüyor. “Toplumun menfaati, onu meydana getiren üyelerinin 
menfaatlerinin  toplamıdır.
”
512
 
Bentham’a  göre  bir  davranış,  bireyin  menfaatine  uygun 
ise  bu  davranışın  toplumun  aleyhine  olması  mümkün  değildir.  Bireyin  eylem  alanının 
sınırı,  toplumun  menfaati  bahane  edilerek  sınırlandırılamaz.  Ancak  eylemin  sırf 
(bireyin) kendisi ile ilgili (self-regarding) mi yoksa başkalarıyla ilgili (extra-regarding) 
mı  olduğu  göz  önüne  alınarak  bireyin  eylemlerine  bir  sınırlandırma  getirilebilir.
513
 
Yasamanın  ve  müdahalenin  amacı,  sadece  bireyleri  birbirlerine  karşı  korumak 
olmalıdır. 
Faydacılık  haz,  acı,  fayda,  sempati,  yardımseverlik  gibi  terimler  konusunda 
ahlâkî  duygu  teorisine  yakındır.  Mill,  bu  terimlere  özellikle  vurgu  yapar.
514
  Ancak 
faydacılık  bazı  ilave  terimler  geliştirmişti:  beni  ilgilendiren  eylem  ve  diğerlerini 
ilgilendiren eylem; yüksek hazlar ve düşük hazlar; nitelikli hazlar ve nicelikli hazlar.  
Mill,  Bentham’ın  fikirlerini  bazı  düzeltmelerle  devam  ettirir.  Mill  de  bencil 
ahlâk düşüncelerini eleştirerek başlar. O, Bentham’ın fikirlerini de bazen aşırı bulur ve 
onu  bazı  ahlâkî  niteliklere  yer  vermemekle  suçlar.  Mill,  ahlâkın  temelini  duygularda 
arar.  Ahlâk,  istek  ve  beklentilerimizi  en  uygun  şekilde  tatmin  etmenin  bir  yoludur. 
Ahlâkî  eylem,  hazzı  elde  etmeyi  ve  acıdan  kaçınmayı  amaçlar.  Ancak  bu,  diğer 
duyguları  ahlâkın  dışına  atmayı  gerektirmez.  Yardımseverlik,  şefkat,  saygı  (hatta 
“dindarca  saygı”  der),  fedakârlık,  adalet  gibi  terimleri  Mill,  ahlâkî  duygular  olarak 
görür.
515
 
Mill, Bentham’ın “tek başına ahlâkî değerin ölçüsünün hazzın niceliği olduğu” 
ş
eklindeki faydacılığını yanlış buldu.
516
 Mill, klasik faydacılığın aşırı bireyci anlayışının 
toplumların  ideallerine  uygun  bir  ahlâkî  yapılanmayı  sağlamada  yetersiz  kalacağına 
inandı.  Bu  yüzden  o,  her  bir  bireyin  davranışlarının,  sırf  kendisine  sağlayacağı 
mutluluğu  gözetmesi  şeklindeki  klasik  eylem  faydacılığı  yerine  bireyin,  aynı  zamanda 
toplumun  mutluluğunun  gelişmesini  de  göz  önünde  bulundurması  gerektiği  şeklindeki 
kural faydacılığını
 benimsedi. 
                                                 
510
  
Age
., I/1.  
511
  
Age
., I/5. 
512
  
Age
., I/4. 
513
  
Bentham, age., V/32. 
514
  
Mill, Faydacılık, ss. 30, 31, 42, 94.  
515
  
Age
., ss. 26, 67.  
516
  
Age
., s. 13. 

---