Anab L m dali

 
 
186 
verecek. Ancak x’in A’ya verdiği mutluluk, H’ya verdiği acıdan daha fazla ise x, iyidir 
dediğimizde  Bentham’ın  kalkülatörü  ile  tekrar  karşı  karşıya  kaldığımız  iddia  edilir. 
Acaba bu doğru mudur? 
Bu 
sorun, 
değerlerin 
hesaplanması 
sorunundan 
ziyade 
değerler 
mukayesesinden kaynaklanır ve klasik faydacıların kabul etmesi mümkün olmayan bir 
seyirle  ortaya  koyulur.  Klasik  faydacılar,  bir  kimseye  acı  verilerek  haz  elde  etmenin 
doğru  olduğunu  kabule  hazır  değildirler,  çok  açık  bir  şekilde  bireylerin  hazlarında 
artışın  olması  gerektiğini  var  sayarlar. Ancak  diğer  taraftan  toplam  mutluluğun/hazzın 
önemine  vurgu  yaparlar.  Çelişkili  gibi  görünen  bu  durum,  aslında  Mill’in  ve 
Bentham’ın  dile  getirmediği,  daha  sonra  ortaya  atılan  bir  kriteri  içinde  barındırıyor 
görünmektedir.  Pareto  kriteri  adı  verilen  bu  kriter,  faydada  meydana  gelen  artışa  bir 
rezerv/sınırlama koyar. Buna göre bir kimsenin almış olduğu zevk veya toplam faydada 
meydana gelen artış, başka bir kimsede minimum bir acı meydana getirmiyorsa Pareto 
optimumdur.  Aksi  takdirde  bireyin  zevk  duygusundaki  ve  toplam  faydadaki  artışın 
uygunluğundan bahsedilemez.  
Her  ne  kadar  Mill  ve  Bentham,  bunu  ifade  etmemiş  olsalar  da  bireye  verilen 
önemden  ve  bireyin  ahlâkın  en  temel  nesnesi  yapılması  sonucundan  hareketle 
faydacılığın  bu  kriteri  içinde  barındırdığı  açıktır.  Nitekim  Mill,  toplumun  mutluluğu 
adına  bireyin  mutluluğundan  vazgeçilemeyeceğini  açıkça  vurgular.  Mill,  “ahlâk,  bir 
kimsenin  en  büyük  mutluluğu  değildir;  belki  toplu  ve  genel  olarak  en  büyük 
mutluluktur”,  dedikten  sonra  “başkalarını  mutlu  etmenin  karakter  asilliği  olduğunu” 
söyler.  Eğer  karakter  asilliğine  olumlu  anlam  yüklediğini  düşünürsek  ki  öyledir, 
başkalarına acı çektiren bir kimsenin ahlâkî bir karakterinden bahsedilemez. Yine Mill, 
ahlâkı  tanımlarken  de  başkalarına  acı  vererek  zevk  elde  etmenin  faydacı  bir  ahlâka 
uygunluğunu reddediyor gibidir (“Reddediyor gibidir”, diyorum; çünkü Mill, sonradan 
böylesi eleştirirlere maruz kalacağının farkında değildir). 
Ahlâk, bir takım hareket ve kural düsturlarıdır ki, kendilerine uyulduğu zaman 
mümkün  olduğu  kadar  bütün  insanlığa,  yalnız  insanlığa  değil  tabiatlarının  elverişli 
olduğu  oranda  bütün  duygulu  varlıklara  -gerek  nitelik  gerekse  nicelik  bakımından 
zevkçe mümkün olduğu kadar zengin- bir hayat sağlar.
539
 
Ayrıca Kymlicka’nın kitabında da yer verdiği Mill’in şu ifadeleri, faydacılığın 
başkalarına acı çektirmek üzerinden zevk almayı meşru kıldığı şeklindeki anlamanın ne 
kadar yanlış olduğunu gösterir: “Nasıralı  sa’nın altın kuralında fayda ahlâkının ruhunu 
buluruz;  sana  davranılmasını  istediğin  gibi  davranmak  ve  komşunu  kendini  sevdiğin 
                                                 
539
  
Mill, age., ss. 18, 19. 

---

 
 
187 
gibi sevmek.  şte faydacı ahlâkın yetkinliğini gösteren iki kural!”
540
 
Bu ifadeler (benzerlerini Bentham’da da görüyoruz), faydacılığın acı üzerinden 
zevk  almayı  ve  toplam  faydayı  “her  şey  pahasına”  artırmayı  onaylamadığının  açık 
göstergesidir.  Pareto  kriteri,  faydacılığın  yapısıyla  tamamen  uygunluk  arz  eder.  Mill, 
“sadece  insanlığa  değil...  bütün  duygulu  varlıklara”  ifadesi,  diğer  canlılara  acı 
çektirmekten zevk almanın da fayda ahlâkına uygun olmadığının göstergesidir. Ayrıca 
faydacılar,  toplam  mutluluğu  artırmayı,  toplam  mutluluk  kendi  başına  iyi  olduğu  için 
istemezler;  toplam  mutluluğun  artışının  bireylerin  mutluluklarını  artıracağına 
inandıkları için iyi olduğunu düşünürler. Böyle bir düşünce için acı çektirmekten zevk 
almanın hiçbir ahlâkî içeriği olmayacaktır. 
Bu  eleştirinin  Bentham  için  de  geçerli  olamayacağı  açıktır.  Bentham’ın 
yaklaşımını bir örnekle ortaya koyabiliriz. Önemli bir bilim adamının geçirmiş olduğu 
bir  kazadan  sonra  hastanede  kurtuluşunun  sadece  acil  bir  organ  nakli  ile  olabileceği 
söyleniyor.  Bu  sırada  solumun  cihazına  bağlı  ve  birkaç  günlük  ömrü  kalmış  evsiz  bir 
adamın organlarının bilim adamına uyduğunu tespit ediyorlar. Gizli kalmak kaydıyla bu 
insanın organı bilim adamına verilebilir mi? 
Bentham  açısından  bu  durumu  onaylamak  pek  ahlâkî  görünmüyor.  Çünkü 
Bentham’ın, bireyin mutluluğu ile toplumun mutluğu arasında kurduğu ilişkinin doğası 
önemlidir.  O, her  şekilde bireyin  haz  duygusunun gözetilmesi gerektiğini savunur.  Bu 
ş
ekilde  tek  tek  bireylerin  mutlu  olmasıyla  toplumsal  mutluluğun  niceliğinde  bir  artış 
olacaktır. Burada iki nokta önemlidir. 
Toplumsal  mutluluğa  güdülenerek  davranmak,  ahlâkî  değildir.  O  halde 
topluma çok büyük bir mutluluk verdiği düşünülse de bir bireyin organı alınıp bir bilim 
adamına  verilemez.  Bu  ima,  Bentham’dan  çıkmaz.  Ahlâkın  odaklanacağı  yer  bireysel 
hazdır.  Nitekim  Bentham’a  sürekli  yapılan  bir  diğer  eleştiri  de  onun  fazlaca  bireyci 
vurgusudur.  Gerçekten  de  onun  bireye  yaptığı  vurgu  fazladır;  ancak  bu  fazlalık  bile 
toplum  menfaati  veya  toplam  mutluluk  için  bireyin  feda  edilemeyeceğinin  bir 
göstergesidir. 
Bentham,  nitelikten  çok  niceliğe  vurgu  yapar.  Temel  de  o,  niteliğin  önemsiz 
olduğunu  iddia  etmez;  ancak,  o  bir  tutarlılık  gösterebilmek  için  nitelikli  hazlar  adına 
                                                 
540
  
Age.
,  s.  27;  Birileri,  toplam  faydayı  artırma  uğruna  bazı  insanlara  acı  çektirmekte  bir  sakınca 
olmayacağını iddia  edebilir.  Ama  bu iddia, faydacılığın bireycilik  ve  bireyler arasında  çıkarların 
eşit değerlendirilmesi fikrine ters olduğu için klasik anlamda faydacılıktan bir kopmayı ifade eder. 
Faydacılığı bu noktada eleştiren deontologların metinlerinde, faydacıların bu tür düşüncelere sahip 
olduğunu gösteren doğrudan atıflar yoktur. Ancak Kymlicka, Derek Parfit’in böyle bir düşünceye 
sahip olduğunu söyler (Kymlicka, age, s. 48); şayet doğruysa bu, klasik faydacılıktan bir kopuşu 
ifade eder. 

---