Anab L m dali

 
 
188 
nicelikli hazlardan vazgeçilemeyeceğini düşünür. Bu anlamda topluma yararlı bir bilim 
adamını kurtarmak için evsiz bir kişinin hayatını almak ahlâkî değildir. Bentham’ın şu 
cümlesi bile bu mukayesenin ölçüsünü verir: “Herkes bir olarak sayılmalı, kimse birden 
fazla  sayılmamalı.”
541
  ster  bilim  adamı,  isterse  de  evsiz  bir  dilenci  olsun  toplumsal 
fayda açısından aynı değere sahiptirler. 
Deontologlar,  bu  eleştirilerinden  hareketle  kendi  iddialarının  sonuççuluktan 
üstün olduğunu göstermeye çalışırlar. Başkalarına acı çektirmekten zevk almak, ahlâkın 
hazza  bağlanamayacağının  göstergesidir.  Geoffrey  Scarre,  bunu  şöyle  ifade  ediyor: 
“Öldürmekten  zevk  almak,  öldürmeyi  daha  kötü  kılar;  daha  iyi  değil.”  Scarre,  haklı 
olarak bunun sıradan ahlâkî yargılarımızla çeliştiğini söyler.
542
 Ancak bu cümle eksiktir 
ve  şöyle  olmalıdır:  “Hangi  ahlâk  kuramı  açısından  olursa  olsun  öldürmekten  zevk 
almak,  herkesin  sıradan  ahlâkî  yargılarıyla  çelişir.”  Nitekim  bu  eleştirileri  yapanlar, 
genellikle  “faydacıların  tecavüze  ve  yağmaya  izin  veren  bir  hayat  biçimini 
desteklemeleri  olası  değilse  de...”,  “faydacılık,  büyük  olasılıkla  çocuklara  işkence 
yapılmasına göz yummazsa da…”
543
 gibi cümlelerle kendi iddialarının tutarsızlığını bir 
anlamda  itiraf  ederler.  Ancak  zikredilen  örneklerde  eleştirinin  faydacı  yönteme,  yani 
faydacı  karar  alma  sürecine  yapıldığı  vurgusu  vardır.  Bu  yöntem  eleştirisi, 
açıkladığımız gibi faydacılıkla ilgili yanlış bir anlamaya dayanır. 
Klasik  faydacılığın  fayda  hesabına  en  makul  eleştiri  Popper’dan  gelir. 
Popper’ın fayda hesabına yaptığı eleştiri, daha anlamlı görünüyor. Klasik faydacılar, artı 
ve eksi olarak niteledikleri için haz ve acıyı simetrik şeyler olarak düşünürler. Popper, 
haz  ve  acının  simetrik  şeyler  olarak  kabul  edilemeyeceğini  ileri  sürer.  Hazdan 
kaçınmakla mutluluğu elde etmek, eşit derecede önemli şeyler değildir. Başkalarına acı 
vermekten  kaçınmak,  ahlâkî  bir  tavırdır;  fakat  hiç  kimsenin  başkalarını  mutlu  etmek 
diye bir amacı olamaz ve bunun mahiyeti belli değildir.
544
 Bu yüzden Popper, böyle bir 
fayda hesabına başvurmayı uygun bulmaz.  
Fayda hesabına bir başka eleştiri, Gilbert Ryle ve Jerome A. Shaffer’den gelir. 
Bu  düşünürler,  haz  ve  acının  tek  bir  duyum  boyutunun  iki  ucu  gibi  alınmasına  itiraz 
ederler.  Bu  yüzden  onların  bir  matematik  formülünde  bir  araya  getirilmeleri  mümkün 
değildir.  “Acı”  kelimesi,  bedensel  bir  duyumun  adı  olmakla  birlikte  “zevk”  bir 
duyumun  adı  değildir.  Eğer  bir  kimse  kürek  çekmekten  acı  duyuyorsa  bedeninin 
                                                 
541
  
Mill, age., s. 97. 
542
  
Kymlicka, age., s. 42’den alıntı. 
543
  
Age
., s. 42. 
544
  
Karl Popper, Açık Toplum ve Düşmanları I, çev.: Mete Tunçay, Remzi Kitapevi,  stanbul, 1994, 
ss. 231(d), 287(d). 

---

 
 
189 
neresinin 
sızladığını sormak bir anlam ifade eder. Fakat kürek çekmekten haz alan bir 
kimseye,  hazzı  nerede  hissettiğini  sormak  bir  anlam  ifade  etmez.  Haz  almak,  burada 
“hoşlanmak” anlamına gelmektedir ve zıddı da acı duymak değil, “haz almamak”tır. Bir 
mazoşistin  acıdan  haz  duyması,  işte  bunun  alametidir.
545
  Açıkçası  bu  eleştiriler, 
deontologların eleştirilerine nazaran oldukça usturupludur. 
Yakın zamanlarda faydacılığın eksik bir teori olduğu ile ilgili iddiaların artması 
üzerine  bazı  alternatif sonuççu  teoriler  ortaya  atıldı.  Bunlardan  en  önemlilerinden  biri 
de  R.  M.  Hare’ın  “evrensel  kuralcılık/tavsiyecilik”  (universal  prescriptivism)  adını 
verdiği  yaklaşımıdır.
546
  Hare,  ahlâkta  hiçbir  bilişsel  unsura  yer  vermeyen  Ayer  ve 
Stevenson gibi duygucuların (dışa vurumcu demek daha doğru olur) eleştirilerini de göz 
önüne  alan  bir  anlayış  getirdi  ve  ahlâkî  gerekçelendirmeyi  bir  tür  evrenselleştirme 
biçimi olarak kabul etti. Fakat nihayetinde Hare, ahlâkın temeline duyguları koymakla 
sonuççuluğa bağlılığını devam ettirdi. 
8. Deontoloji ile Sonuççuluk Arasında “Optimum Ahlâk” 
Liberal  düşünce  içindeki  bazı  düşünürleri  deontoloji  ve  sonuççuluktan  birine 
dâhil  etmek  oldukça  zordur.  Yakın  zamanda  liberal  düşünce  içinde  önemli  bir  yere 
sahip  olan  Ludwig  von  Mises,  Murray  N.  Rothbard  ve  Henry  Hazlitt  gibi  düşünürler, 
liberalizmin ahlâkî bir temeli olduğunu açıkça ifade ettiler.
547
 Atilla Yayla için de aynı 
ş
eyi  söyleyebiliriz.
548
  Ancak  onları  bir  deontolog  veya  sonuççu  olarak  nitelemek 
oldukça  güçtür.  Çoğulcular  olarak  da  niteleyebileceğimiz  ve  “optimum  ahlâk”  adını 
verebileceğimiz  bir  düşünceyi  savunan  Hayek,  Popper  ve  Berlin’i  de  içine  alacak 
ş
ekilde  birçok  liberal  düşünür  (ki  bunlar  liberal  düşünce  geleneğinin  20  ve  21. 
yüzyıldaki  en  önemli  düşünürleridir),  aynı  şekilde  deontoloji  veya  sonuççuluk  içinde 
tam olarak telakki edilemezler. Onların liberal ilkeleri savunma biçimleri deontolojiktir. 
Liberal  ilkeler,  kesin  ahlâkî  inançlardır.  Bu  ilkeler,  geçerliliklerini  onlara  dair 
isteklerimizden değil sosyal hayatın doğasına ait bir gereklilikten alırlar. Bu gereklilik 
çatışmayı  önleme,  refahı  artırma  gibi  bazı  pratik  sorunlardan  doğar.  Ancak  bu 
yaklaşımı,  bir  ahlâk  düşüncesine  dâhil  etmeyi  güçleştiren  temel  şey,  düşünürlerin 
bireysel tercihlerle çatışmanın olmaması arasında bir öncelik arayışına girmeyişleridir. 
                                                 
545
  
Shaffer, age, 21. Ayraca bkz. Ryle, age., ss. 107-110. 
546
  
Singer, agm., s. 309. 
547
  
Mises,  Human  Action,  s.  3;  Murray  N.  Rothbard,  “Özgürlük  Ahlâkı”,  Liberal  Düşünce  Dergisi, 
çev.:  Mustafa  Erdoğan,  sayı,  33,  2004,  s.  67;  Hazlitt,  age.,  s.  379.  Mises’de  Praxeology,  ahlâkı 
içine alır. 
548
  
Atilla Yayla, “Piyasa Ekonomisi: Medeniyetin  ktisadî Temelleri”, Piyasa Medeniyeti, der: Atilla 
Yayla, Liberte yay., Ankara, 2004, s. 4. 

---