Anab L m dali

 
 
184 
O,  delillerinin  çoğunu  Aristippus’un  haz  ahlâkı  (hedonizm)’den  alır.  Ancak 
Aristoteles’in mutluluk ahlâkını (eudaemonizm) diğerine katar ve birey lehine toplumu, 
toplum lehine de bireyi feda etmek istemez. 
Doğrudan Faydacılık
 (direct utilitarianism)
528
 olarak isimlendirilen Benthamcı 
görüşe  göre,  haz  ve  mutluluğu  arttırmak  için  bir  araca  veya  kurala  ihtiyaç  yoktur. 
Bireyin  arzularını  gidermesi,  ona  en  yüksek  mutluluğu  temin  eder.
529
    Ancak  Mill’e 
göre  mutluluğu  temin  etmek  için  başka  araçlara  ihtiyaç  vardır.  En  yüksek  mutluluk, 
tarihsel  süreçte  oluşur.
530
  Ahlâk  yetisi,  “tabii  olarak  doğar,  büyür,  eğitimle  büyük  bir 
gelişme  alabilir.”
531
  nsanlığın  en  yüksek  mutluluğa  ulaşması  bu  gelişme  ile  mümkün 
olur. “ nsanlığın mutluluğunun toplamı”nı çoğaltmak için bir çok nesiller geçecek; fakat 
irade  ve  bilgi  eksilmediği  taktirde  bu  sağlanabilecektir.
532
  nsanlığın  mutluluğunun 
toplamını  arttırmadan  önce  Mill,  tarihi  süreçte  bazı  genel  kültürel  başarıların  zorunlu 
olduğunu  iddia  eder.  Ona  göre  bunun  için  öncelikle  ahlâkî  ve  şahsî  gelişime  ihtiyaç 
vardır.
533
 
Öyleyse bu gelişim nasıl sağlanacaktır? Mill’in mutluluk kavramı hiyerarşik ve 
çoğulcu  bir  yapıdadır.  O,  Bentham’dan  farklı  olarak,  daha  çok  mutluluğun  tüm 
insanlarda  aynı  derecede  olamayacağını  söyler.  Özerkçe  düşünen  ve  eyleyen  insan, 
farklı  insanî  kapasitelerini  geliştiren  insandır.  Mill’in  görüşü,  kendisi  hakkındaki 
kararları kendisi alan özerk bir insanın daha mutlu olacağı şeklinde değildir. Ancak bu 
insanların  nitelikli  mutluluğa  sahip  olacakları  ve  kamu  mutluluğuna  katkıda 
bulunacakları şeklindedir.
534
 
Sonuç  olarak  Mill’in  Faydacılık’ı  insanlığın  en  yüksek  mutluluğunu 
gerçekleştirmek  için  bazı  araçlara  ihtiyaç  duyar.  Bu  yüzden  onun  ahlâk  anlayışına 
dolaylı faydacılık (indirect utilitarianism) veya kural faydacılığı adı verilir.
535
 Ancak her 
ş
eye rağmen Mill’in ahlâkla ilgili kavramları Bentham’ınkinden çok uzak değildir. 
Faydacılık, ahlâkta matematiksel bir kesinlik iddiasında bulunmaktadır. Onlar, 
fayda hesabı adını verdikleri bir yöntemle somut ahlâkî eylemleri keşfetmenin ve onları 
sürekli  sınamaya  yarayan  matematiksel  bir  işlemin  mümkün  olduğunu  kabul  ettiler. 
Eylem faydacılığına göre “her bir eylemin sonucuna bak ve bu eylem her yapıldığındaki 
                                                 
528
  
C. L. Ten, “Mill’s Defence of Liberty”, J. S. Mill on Liberty in Focus, Routledge Press, London, 
1991, s. 231. 
529
  
Agm
., s. 231. 
530
  
Gray, agm., s. 191. 
531
  
Mill, age., s. 47. 
532
  
Age.,
 ss. 24-25. 
533
  
Gray, agm., s. 191. 
534
  
Agm.,
 s. 192. 
535
  
Ten, agm., s. 219. 

---

 
 
185 
faydayı hesapla.” Kural faydacılığına göre, “belirli bir kuralı takip eden insanların elde 
etmiş  oldukları  sonuçlara  bak  ve  bu  kuralı  kabul  veya  reddetmenin  toplam  faydasını 
hesapla.”  Klasik faydacılığın  temel  özelliklerinden  biri ortaya  çıkıyor:  O, matematikle 
ahlâkı bir araya getirmeye çalışır. Bir davranışın değerini belirleyen şey sonuçlarda ise 
kural  faydacılığı  açısından  hangi  davranışların  daha  iyi  sonuçlar  verdiğini,  eylem 
faydacılığı  açısından  ise  eylemlerin  mutluluğa  yaptığı  katkıyı  hesaplama  gerekliliği 
ortaya çıkar. Faydacılara göre matematik, böyle bir hesaplamayı yapmakta bize yardım 
eder.  
Bütün sonuçlar ölçülüp tartılmalıdır. Haz artı, acı eksidir. Belli bir davranışın 
ortaya çıkardığı haz ve acı toplamını belirlemek için olumlu niceliklerle (haz) olumsuz 
nicelikleri  (acı)  matematiksel  olarak  bir  araya  getirebilir  ve  bunları  birlikte 
değerlendirebiliriz.
536
 Kural faydacılarına göre istatistik olarak hangi eylemlerden daha 
çok  fayda  temin  ettiğimizi  anlamamız  için  bu  hesaba  ihtiyacımız  vardır.  Eylem 
faydacılarına  göre  ise  gerçekten  bireylerin  davranışlarının  ortalama  veya  toplam 
mutluluğu artırmaya katkı sağlayıp sağlamadıkları tespit için bu hesaba ihtiyaç vardır. 
Bu açıdan faydacılık, insanın refahındaki değişimi ölçmeyi önemli bir ahlâkî doğruluk 
yöntemi  olarak  kabul  eder.  Bu  hesaplamada  sürekli  olumlu  sonuçların  elde  edilmesi 
arzulandığı için faydacılık ilerlemeci bir teoridir. 
Deontoloji,  bu  fayda  hesabına  karşı  bazı  eleştiriler  yapar.  Bunlardan  en 
önemlisi,  acı  veren  bir  kimsenin  aldığı  zevkin,  fayda  hesabına  dâhil  edilip 
edilemeyeceği  üzerine  yoğunlaşır.
537
  Bir  işkencecinin  işkence yapmaktan aldığı  zevki, 
fayda hesabına dâhil edecek miyiz? Eğer toplam fayda hesaplanacaksa her hazzın
538
 bu 
hesaba  dâhil  edilmesi  gerekir.  O  halde  şu  sonuç  doğal  olarak  ortaya  çıkacaktır: 
ş
kencecinin işkence yapmaktan aldığı zevk ne kadar çok olursa işkence yapmak da o 
oranda  daha  az  yanlış  olacaktır.  Veya  Ali’nin  Ahmet’e  işkence  yapması  durumunda, 
Ali’nin  duyduğu  zevk,  Ahmet’in  duyduğu  acıdan  fazla  ise  Ali’nin  eylemi  ahlâkîdir, 
sonucu  da  doğal  olarak  ortaya  çıkacaktır.  Bu  tartışma  klasik  faydacıların  tümünü 
ilgilendirir.  Ayrıca  bu  sorunun  değerler  mukayesesi  sorunuyla  da  çok  yakından  ilgisi 
vardır. Bir davranışı diğer davranışa nasıl tercih ediyoruz? Bunun için elimizde bir ölçüt 
var mıdır? Bir eylem (x), Ali’ye (A) mutluluk (y) sağlayacak, ancak x, Hasan’a (H) acı 
                                                 
536
  
Jerome  A.  Shaffer,  Zihin  Felsefesi  Açısından  Bilinç  Ruh  ve  Ötesi,  çev.:  Turan  Koç,  z  yay., 
stanbul, 1991, s. 21. Kitabın özgün adı, Philosophy of Mind’tır. 
537
  
Nozick,  age.,  s.  77;  Will  Kymlicka,  age.,  s.  42,  Norman  Barry,  Modern  Siyaset  Teorisi,  çev.: 
Mustafa Erdoğan, Yusuf Şahin, Liberte yay., Ankara, 2003, ss. 138 vd.  
538
  
Faydacıların  fayda,  haz,  mutluluk,  refah,  gibi  kelimeleri  aynı  anlamda  kullanıldığı 
unutulmamalıdır; ancak haz terimi de günlük anlamda kullanılan anlamıyla bir anlık his olarak da 
anlaşılmaz. Bzk. Mill, age., s. 9. 

---