Anab L m dali

 
 
49 
tavır alışlar ve tepkilerle gösterir. Deontoloji, duygusal tepkileri reddetmez; onların ahlâkı 
belirleyici  bir  yönünün  olduğunu  reddeder;  başka  bir  ifade  ile  kişisel  olana  ahlâkî  bir 
nitelik yüklemez. Bu anlamda biz iki tür değer anlayışıyla karşı karşıya kalırız. Birincisi, 
değeri zorunlu olarak bir tavır almayı ifade ediyor olması açısından inanç ve bilgiden farklı 
bir şey olarak, bir eğilimin konusu olarak düşünen anlayıştır.  kincisi ise değer biçmeyi bir 
eylem  olarak  görmeyen,  bunu  bir  yatkınlık  durumu  olarak  değerlendiren,  değer  biçmeyi 
zihnin zorunlu bir süreci sayan, kendi kişisel durumumuzdan bağımsız, eşyanın bir özelliği 
kabul  eden  ve  inanç  ve  bilgiden  ayrı  düşünmeyen  anlayıştır.  Bu  durumda  değer 
biçme/verme, eğilim olmaksızın bir zorunluluğu ifade eder. Özgür irade, değer vermenin 
ön  koşuludur;  fakat  özgür  iradeyle  alınacak  kararlar  ahlâkî  değildir.  radenin  seçeceği 
ş
eyler bellidir. Özgür irade, ahlâkî kararlar almak için değil sorumluluğu yüklenmek için 
gerekmektedir. 
Birçok düşünür önermesel tavır ifadesini kullanır.
129
 Önermesel ve doxastik tavır 
ifadesi doğru mudur? Önerme, bir tavır ortaya çıkarabilir mi? Önermenin doğası, bir tavır 
ortaya çıkarmaya uygun değildir. Hume’un da söylediği  gibi bir tavrı ortaya çıkaran şey, 
tutku  ve  arzulardır.  Tavır  (attitude),  bir  şeyi  yapmaya  veya  yapmamaya  hazır  hale 
gelmektir. Oysa inanç veya önermeler, kendi kendilerine insanları bir şeyi yapmaya hazır 
hale  getiremezler;  bunun  için  onun  ilave  bir  şeye,  tavra  ihtiyacı  vardır.  Ancak  bir  tavır 
olmadan  da  inanç,  varlığını  devam  ettirebilir;  yani  tavır,  inancın  zorunlu  bir  unsuru 
değildir.  nanç,  bir  zihin  durumuyla  ilgili  iken  tavır,  bir  duygu  durumu  ile  ilgilidir.  Bir 
zihin  durumundan  sonra  bir  duygu  durumunun  ortaya  çıkması  muhtemeldir;  ancak  zihin 
durumu  olgu  durumunun  nasıl  olacağını;  olumlu  mu  ya  da  olumsuz  mu  olacağını 
belirleyemez. Zihnin tasdik ettiği bir şeyi, duygularımız tasvip etmeyebilir. Nitekim bazen 
zihin  durumu  olmamasına  rağmen  duygu  veya  olgu  durumunun  olabilmesi,  bu  ikisi 
arasındaki  ilişkinin  doğasını  açıkça  gösterir.  Örneğin  Türkiye’nin  bir  milli  maçı  kazanıp 
kazanamayacağından  emin  olmayabiliriz.  Bu  durumda  maçı  kazanıp  kazanmama 
konusunda bir inancımız yoktur; ancak hala Türkiye’nin maçı kazanmasını arzu edebiliriz. 
Bu konuda bir inanç olmamasına rağmen bizde bu yönde bir tavrın belirmesi, ne anlamsız 
ne de imkânsızdır.  
Ahlâkî  yargı/değer,  iki  farklı  ahlâk  düşüncesinde  ahlâkî  fail  üzerinde  iki  farklı 
ş
ekilde  tezahür  eder.  Sonuççu  yaklaşımda  ahlâkî  değer,  bir  tavır  meydana  getirirken 
deontolojide ahlâkî değer, bir tutum almaya neden olur. Bu farklılık, temelde inançla değer 
arasında  kurulan  ilişkiden  kaynaklanır.  Deontoloji,  ahlâkî  değerleri  ahlâkî  inançlarla 
                                                 
129
  
Chis  Meyers,  Moral  Judgment  and  Motivation,  ProQuest  Information  and  Learning  Company,  Ann 
Arbor, 2002, s.  172; Ferit Uslu, Felsefî Açıdan  manı Temellendirme, Ankara Okulu, Ankara, 2004, 
ss. 72-9. 

---

 
 
50 
özdeşleştirir. Sonuççulukta ise değerle inanç arasında bir nitelik farkı vardır. 
4.  nanç-Değer  lişkisi 
Buraya  kadar  bahsetmiş  olduğumuz  değerle  ilgili  bilgilerde  değer,  bir  olguya, 
inanca  veya  bilgiye  nitelik  yükleme  ve  olguyu  tasvip  etme  veya  etmeme  durumu  olarak 
tanımlandı.  Genel  olarak  değer,  tasvip  terimiyle  ifade  edilir.  Bu  başlık  altında  bir  şeyi 
tasvip
 etmekle tasdik etmek arasındaki fark üzerinde durulacaktır. Tasdik, zorunlu olarak 
bir  tavır  almayı  ve  tasvip  etmeyi  içermez.  Tasdik,  bir  inanç  durumunu  ifade  eder  ve  her 
inanç  durumu,  inanan  kişide  bir  tavır  değişikliği  meydana  getirmez.  Değer,  bu  anlamda 
inançtan veya tasdikten daha fazla bir şeydir. Değer biçmek, aynı zamanda bir tavır almayı, 
tasvip  edip  etmemeyi  ifade  eder.  Örneğin,  yarın  yağmur  yağacağına  inanabilirim.  Ancak 
buna  hiçbir  değer  vermeyebilirim.  nandığımız her  şeye  değer  vermediğimize  göre  değer 
vermek,  inanmaktan  daha  fazla  bir  şeyle  var  demektir.
130
  Ürünleri  için  yağmur  bekleyen 
bir  çiftçi,  böyle  bir  inanç  karşısında  sevinir.  Onun  yarın  yağmur  yağacağına  inanması, 
benimkinden  farklıdır  ve  çiftçide  bir  tavır  meydana  getirir.  Çiftçi  için  yağmurun  değeri 
vardır. 
nançlar  bizde  yatkınlık  iken  değerler,  eğilimdir.  Yatkınlık,  zorunlu  olarak  bir 
duygu halini ve bir tavrı ifade etmez. Tavır, yöntem veya üsluptan farklı bir şeydir. Birisi 
bize Lübnan’daki savaşın bittiğini söylese ve bunun karşısında biz, edalı bir şekilde “aaa, 
ciddi mi söylüyorsun!” şeklinde şaşkınlık ve hoşlanma ile karışık bir tepki verebiliriz. Bu 
tepki,  duygusal  bir  tavrı  ifade  eder.  Ancak  eğer  biz,  bu  haber  karşısında  herhangi  bir 
ş
aşırma  ve  hoşlanma  belirtisi  olmadan  “Doğrusu  da  buydu.”  şeklinde  bir  tepki 
verdiğimizde  bir  tavır  ortaya  koymaktan  ziyade  bizim  tutumumuzu  ifade  eden  bir  üslup 
kullanmış oluruz. Ahlâkın bir yatkınlık olduğunu söylemek, bu anlamda ahlâkta duygusal 
tepkilere yer olmadığını söylemektir. Nitekim Rawls’ın “bilgisizlik peçesi” altındaki ahlâkî 
faillerinin toplum içindeki mevki ve pozisyonlarını, eğilim ve isteklerini bilmeden ve her 
                                                 
130
  
man terimi, hem inanmayı hem de değer vermeyi birlikte bulundurur; fakat sadece bu ikisinin iman 
olup  olmadığına  ayrıca  bakmak  gerekir.  man;  teslimiyet,  sorumluluk,  sadakat,  güven  gibi  bazı 
anlamları  da  içinde  barındırır.  Fakat  bunların  bir  kısmı  inançla  (sorumluluk  ve  teslimiyet  gibi);  bir 
kısmı  da  değerle  (sadakat  ve  güven  gibi)  birlikte  bulunur;  ancak  imanın  öfke,  nefret  gibi  olumsuz 
tavırları da dışladığı açıktır. Bu açıdan imanın ilave ve eksik anlamları içerip içermediği araştırılması 
gereken  bir  konudur.  Ancak  dinin  inananlardan  bazı  davranışlar  beklediği  düşünüldüğünde  dinî 
inancın  bir  tasdikten  ziyade  bir  tasvip  olduğunu  söylemek  gerekir.  Fakat  slam  düşüncesinde  Eş’arî 
kelamı, imanın bir tasdik söyleyerek deontolojilerin savunduğu türden bir yaklaşım ortaya koymuştur. 
Diğer taraftan iki tür imandan bahsedilir. Birincisi,  duygusal unsurları içinde  barındırmayan, sadece 
tasdikten ibaret olan imandır ki buna “önermesel” (doxastic) iman adı verilir Eş’arîler bu tür bir iman 
anlayışını  kabul  ederler.  kincisi,  imanın  bir  tasdikten  daha  öte  bir  şey  olduğunu  ileri  sürer.  man, 
duygusal bağlılık, nihaî bir kaygı gibi terimlerle anlatılır.  manın bu türüne de “önermesel olmayan” 
(non-doxastic) iman adı verilir. Bu ayrımlar konusunda daha geniş bilgi için bkz. Uslu, age. 

---