Anab L m dali
Yüklə 4,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
51 türlü beklentiden uzak olarak karar almaları, 131 ahlâkta duyguların ve duygusal tepkilerin yeri olamayacağına veya duygusal tepkilerin rasyonel bir kalıba sokulması gerektiğine işaret eder. Aynı yaklaşımı Kant’ta da açıkça görüyoruz. Maximin ifade ettiği anlam, ahlâkta her türlü şahsî duygudan arınmaktır. Sorumluluk, duygularımıza terstir. Bu anlamda deontoloji bir inanç ahlâkıdır. Sonuççuluk ise ahlâkı kişisel beklentilerimiz üzerine inşa eder. Hume, inancın insanî amaç ve menfaatlerle ilgisi olmayan bir dünyayı yansıttığını ileri sürdü. Hume’a göre bir şeye değer vermek, sadece bir inanca sahip olmaktan daha fazlasını gerektirir: nanca ilave olarak bir istek (desire) ve tavır (attitude) da zorunlu olarak bulunmak zorundadır. 132 Bu açıdan sonuççuluk, bir değer teorisidir. Değer biçme ile inanma arasındaki farkı, bunların ontolojik statülerine eğilerek ortaya koymak da mümkündür. Bir şeye (x) değer biçmek, x’in değerli olduğu şeklinde bir inanca sahip olmak değildir. X’e değer biçmek, x’in bizim üzerimizde psikolojik bir etki bırakması demektir. “Yalan söylememelisin.” demek, yalan söylemenin kendi başına kötü olduğunu söylemek değildir; “Yalan söylemekten veya söylenmesinden hoşlanmıyorum.” demektir. O halde yatkınlık veya inanç yaklaşımına göre değer, nesnelerin bir özelliğidir; çünkü bu akılcı anlayış, hatasız inancın dünyayı yansıttığını ve insanî irade, ilgi ve duygunun hiçbir şekilde dünyayı anlatamayacağını ileri sürer. 133 Eğilim yaklaşımına göre değer, nesnelere şahsî niteliklerin yüklenmesidir. nanç, Platon’dan beri epistemolojinin en temel terimlerinden biri olarak kabul edilir. Platon, inancı bilginin en temel unsuru olarak gördü ve bilgiyi “gerekçelendirilmiş doğru inanç ” şeklinde tanımlar. 134 Platon, bununla inancın önermesel bir şey olduğunu söyler. Modern epistemolojide bu bilgi anlayışı büyük oranda paylaşılır 135 ve inanma, bir önermenin tasdik edilmesi olarak anlaşılır. Platon’dan beri inancın bu türü, önermesel (doxastik) inanç (belief that) olarak kabul edilir. 136 “Özgürlüğün mutluluğu artıracağına inanıyorum.” demek, “Özgürlüğün mutluluğu artırdığını tasdik ediyorum.” demektir. (i belief that liberty promote wealth). 131 Rawls, A Theory of Justice, s. 302. 132 Gaus, age., ss. 83, 84. Birçok düşünür, istek ve arzu arasında ayrım yapar. Genelde bu ayrım şöyle açıklanır: nsanlarda sigara içme arzusuna karşı sigara içmeme isteğinin veya uyuşturucu kullanma arzusuna karşı uyuşturucu kullanmama isteğinin bulunduğu ileri sürülür. Sadistin durumu da buna örnektir. Sadist, bir kimseye acı çektirme arzusuna karşı acı çektirmeme isteği taşıyabilir. Bazı durumlarda tersi de olabilir. Bir kimseye acı çektirme isteğine karşı acı çektirmeme arzusunun olduğu durumlar da vardır. Ancak arzu motivasyonunun istek motivasyonundan çok daha güçlü olduğu açıktır. Ancak bazı rasyonel nedenler, istek motivasyonunu arzu motivasyonundan daha güçlü hale getirebilir. Bu, belki de faydacılıkla hedonizm arasındaki farkı ortaya koyan bir ayrımdır. 133 Gaus, age., s. 83. 134 Platon, Theaitetos, çev. Macit Gökberk, MEB yay., stanbul, 1997, s. 201. 135 Gettier’in yaptığı eleştiri, inancın önermesel olmasına değil, bir inancın bilgi olması için doğruluk ve gerekçelendirme koşullarının yeterli olmayacağı ile ilgilidir. Bkz. Edmund L. Gettier, “Is Justified True Belief Knowledge?”, Analysis, sayı 23, 1963, s. 123. 136 Önermesel inançla ilgili daha fazla bilgi için bkz. Uslu, age., ss. 49-51. 52 nancı önermesel bir şey olarak anlamayan düşünürler de vardır. Buna göre inancın konusu bir önerme değil bir kişi (Ahmet’e inanıyorum), varlık (Allah’a inanıyorum) veya olgudur (Evliliğe inanıyorum). Buna önermesel olmayan inanç (belief in) denir. Bu şekliyle inanmak, güvenmek anlamına gelir. 137 Örneğin, “Özgürlüğe inanıyorum.” dediğimizde, bir takım beklentilerimizi karşılaması konusunda özgürlüğe güveniyorum demiş oluruz. Bu iki tür inanç arasındaki fark, bir önermeye veya bir şeye inanmaktan daha fazla bir şeydir. Çünkü “Özgürlüğe inanıyorum.” denildiğinde, buradan “Özgürlüğün mutluluğu artırdığına inanıyorum.” anlamı da çıkar. Aynı şekilde “Perilere inanıyorum.” dediğimizde, aynı zamanda “Periler vardır önermesine inanıyorum.” demiş oluruz. Bu anlamda bu iki inanç türünden birincisi, zihinsel bir durumu yani bir tasdiki, ikincisi ise psikolojik bir durumu, yani bir tavrı ifade eder. Tasdik, bir tavır almayı zorunlu olarak gerektirmez. Tavır, bizim davranışımızda veya duruşumuzda bir değişiklik meydana getirecek; hayatımızın bir parçasını veya tamamını etkileyecek bir durumu anlatır. Tasdik ise kendi başına bunlara muktedir değildir; o sadece zihinde olup biten basit bir durumdur. Örneğin, ben bir evin bacasından çıkan duman gördüğümde, o evde ateş yandığına inanabilirim. Aynı zamanda bu inancım, benim için hiçbir anlam ifade etmiyor olabilir. Öylesine dumanı görmüşümdür ve öylesine bu inanca sahip olmuşumdur. Bu inanç, bende saygı, sadakat, güven, sevgi, heyecan, korku, nefret 138 gibi bir duygusal tavır meydana getirmez. Biçim olarak tüm önermesel inançları önermesel olmayan inançlara; önermesel olmayan inançları da önermesel inançlara indirgeyebiliriz. “Perilere inanıyorum.” önermesini, “Perilerin var olduğuna inanıyorum.” önermesine; “Özgürlüğün mutluluğu artıracağına inanıyorum.” önermesini, “Özgürlüğe inanıyorum.” önermesine indirgeyebiliriz. O halde önermesel ve önermesel olmayan inanç arasındaki ayrım, biçim farklılığından (in ve that) daha fazla bir şeydir. Nitekim literatürde önermesel olmayan inancın içinde “tavır” barındırdığı ve değer atfedici özelliğinin olduğu kabul edilmektedir. Önermesel inanç, olgusal anlamlarla (factual sense) ilgili iken önermesel olmayan inanç, içinde taraftarlık, teslimiyet, bağlılık gibi duygusal bir tavrı da barındırdığından değer taşıyıcı anlamdadır (evaluative sense). 139 Bu anlamda inançla değer arasındaki ilişkiyi iki 137 Uslu, age., s. 51. 138 Bu tavırlar, bilişsel olabileceği gibi biliş dışı da olabilir. Güveni ele alalım. Güven duymamızı sağlayan, bir takım rasyonel nedenler varsa güvenim bir takım bilgilere dayanıyorsa bu bilişsel bir tavır olur. Ancak güvenimiz, rasyonel değil de duygusal nedenlere veya gerekçelendirilmemiş bazı inançlara dayanıyorsa bu da bilişsel olmayan tavırdır. Ayrıca William James, bazı inançların bizde tutum meydana getirecek şekilde bir etki bırakmadığını ileri sürer ve bunlara “ölü inançlar” adını verir. O, bizi bir tutum almaya iten inançları ise “canlı inançlar” olarak niteler. Bkz. William James, “ nanma radesi”, Felsefî Metinler: Pragmatizm, çev.: Celal Türer, Üniversite kit., stanbul, 2004, s. 186. 139 Uslu, age., ss. 252-3; H. H. Price, Belief, Humanities Press, New York, 1969, s. 437. Yüklə 4,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|