Andijon davlat universiteti pedagogika fakulteti maktabgacha ta
Yüklə 427,24 Kb. Pdf görüntüsü
|
| ____________________________________
1 Nishonova Z., Alimova G. Bolalar psixologiyasi va uni o’qitish metodikasi. Toshkent, 2006, 89-bet.
52
Ularga ilmiy ozuqa berilsa, fikri o‘saveradi, oqilona yo‘l ko‘rsatilsa, shoshilmay, toliqmay maqsad sari intilaveradi. 2. Zehni o‘tkir, gapga quloq soladigan talabalar.Bu tur qobiliyat egalariga xos sifat shundaki, ular bilimlarni sekin o‘zlashtiradilar, o‘qituvchining doimiy nazoratiga muxtoj bo‘ladilar. 3. Zehni o‘tkir, bilimga intiluvchan, lekin o‘zboshimchalik va o‘jarlikka moyil talabalar. Bu turdagi qobiliyat egasi bo‘lgan talabalar uzluksiz tarbiyaga muxtoj bo‘ladilar. To‘g‘ri ta’lim va tarbiya berilsa, ulardan buyuk odamlar etishib chiqadi. 4. Gapga kiradigan, xamma narsani bilishga qiziqadigan, bilimlarni sekin o‘zlashtiradigan va bo‘shang talabalar. Bular talabalar bilan izma-iz bora oladi. Buning uchun ularga iltifot qilib, juda qattiq talablar qo‘ymay, ko‘nglini ko‘tarib, amalga oshirayotgan ishlarini ma’qullash maqsadga muvofiqdir. SHunday qilinsa, bunday talabalar iste’dodli talabalar darajasiga ko‘tarliladi hotirasi keng qamrovli va maxsuldor bo‘ladi. 5. Zehni past, beparvo va bo‘shang talabalar.Ularni donolik, sabr-toqat bilan o‘qitish va tarbiyalash mumkin. SHundagina bular ham yaxshi mutaxasis bo‘lib etishadi. 6.Badjahl va g‘ayri tabiiy talabalar. Ular qiyinchilik bilan tarbiyalanadilar. Ulardagi o‘jarlik hislatini yo‘qotib, ijobiy tomonga yo‘naltirish mashaqqatli mehnat evaziga amalga oshiriladi. Yuqoridagi qobiliyat turlariga mansub talabalar bilan ham jamoaviy, ham individual tarzda tarbiyaviy tadbirlarni o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. CHunki, talabalar qobiliyati jihatidan qanchalik xilma-xil bo‘lmasin, ularning insoniy tabiati va fiziologik a’zolari ham bir xildir. Demak, umuman odamlar o‘yin, o‘qish va mehnat jarayonida bir-birlaridan farq qiladilar. Ularning ba’zilari bir ishni tez va sifatli ado etsalar, ikkinchilari sust va sifatsiz bajaradilar. Ba’zi shaxslar o‘z faoliyatlarida ilg‘or, tashabbuskor, samarali
53 va serunum bo‘ladilar. Anna shu kabi hislatlariga asoslanib ularning qobiliyatli kishilar deb yuritiladi. Kishining qobiliyati xilma-xil bo‘lib, qiziqishlar tufayli o‘z ustida ishlash natijasida paydo bo‘ladi va rivoj topib boraveradi. Odam faoliyatining xarakteriga qarab qobiliyat ham turlicha bo‘ladi. Masalan, matematik qobiliyat, pedagogik qobiliyat va h.k. SHaxs faoliyatining biror sohasiga nisbatan bo‘lgan qobiliyatlilik uning faoliyatini boshqa tomonlariga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Faoliyatning mohityatidan kelib chiqib qobiliyat ham, turli kasb egalarida turlicha namoyon bo‘ladi, ayrim shaxslar bir necha sohalarga nisbatan ham qobiliyatli bo‘ladilar. Qobiliyatning yanada yuqori va sifatli ko‘rinishi tanlant yoki iste’doddir. SHaxs qobiliyatlarida namoyon bo‘ladigan tug‘ma xususiyatlar iste’dod deb yuritiladi. SHaxsdagi iste’dodlilik sifati unda qobiliyatning yuqori ko‘rinishi bilim va malakalarni tez egallash, u yoki bu yumushni tez va soz ado eta olish bilan aniqlanadi. Iste’dodlilik darajasiga erishgan shaxsda aql, idrok, xotira, xayol, tafakkur kabi ruhiy jarayonlar ancha rivoj topgan, iroda sifatlari barqarorlashgan, nutq rivojlangan bo‘ladi. SHuning uchun ularning kuzatuvchanligi, bilimlarni o‘zlashtirishi, olingan bilimlarni amalda qo‘llashi, o‘z sohasi bo‘yicha yangilik yaratishga moyilligi boshqalardan farq qiladi. O‘z navbatida olingan bilim va hosil qilingan ko‘nikmalar shaxsdagi iste’dod darajasining yanada o‘sishiga xizmat qiladi. Talantli shaxslar yirik hajmdagi amaliy va nazariy masalalarni hal etadilar, ilg‘or harakterga ega bo‘lgan yangilik va ijodiy ishlarni amalga oshiradilar. Talantli shaxslarda sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur, hissiyot, iroda kabi ruhiy holatlar taraqqiy etgan bo‘ladi. Bu xoll shaxsni yanada faollashtiradi, uning talantini kengroq namoyon etadi. Talantli shaxslar o‘z kasbining ustalari bo‘ladilar, ularning faoliyatlariga ibrat- namunaviylik xosdir. Talantli pedagog, talantli san’atkor, talantli olim, talantli shoir deganda, o‘z faoliyati nuqtai nazaridan boshqalarga o‘rnak bo‘luvchi oshaxslar nazarda tutiladi. Talantli bo‘lishning yagona sharti shaxsning o‘z ustida
54 sistematik tarzda ishlashidir. Agar inson o‘z ustida muntazam ishlashni davom ettirmasa, undagi talantlilik sifati susaya boradi va sunadi. Talant o‘zining geniy, genal kabi darajalariga egadir. Har tomonlama taraqqiy etgan avlodlar tajribasini ijodiy o‘zlashtiradigan, uni o‘z davriga tadbiq etib yangi bilim va tajriba bilan boyitadigan, mustaqil fikrlash asosida yaratuvchilik, ijodkorlik, xususiyatlariga ega bo‘lgan optimistik g‘oya bilan sug‘orilgan, Vatan va jamiyat manfaatlari nuqtai nazaridan ish tutadigan ilg‘or dunyoqarash egasi bo‘lgan o‘zining ijtimoiy burchiga hamma vaqt sodiq bo‘lgan shaxslar geniy shaxslardir. Geniy shaxslar garmonik rivojlangan shaxslar bo‘lib, ijtimoiy hayot voqealarini va ilm-fanni chuqur o‘zlashtirgan bo‘ladilar. Ular fan sohalariga, hayot voqealariga ijodiy yondoshib, uni yanada boyitadilar, voqealar rivoji, kelajagani oldindan ko‘ra biladilar. Geniy shaxslar o‘ta mehnatsevar va kuchli irodali bo‘ladilar. Ular uchun xalq, manfaati, Vatan kelajaga har narsadan ustun turadi. Geniy shaxslarning ijtimoiy hayotni o‘rganish sohasida to‘plagan tajriba va bilimlari insoniyat tarixida misli ko‘rilmagan o‘zgarishlarga olib keladi. Ular o‘z xalqlari va vatanlari uchun baxtli farovon hayotni xadiya etish bilan birga bu hayotni kelajagi, istiqboli va taraqqiyot qonunlarini ham kashf etadilar. Geniylikning yana bir muhim tomoni shundaki, bunday shaxslar tabiiy va ijtimoiy fanlar sohasida kelguvsi avlod uchun bitmas-tuganmas nazariyalar yaratadilar. Bu nazariyalar kelgusi avlod qo‘lida g‘oyaviy qurol bo‘lib hizmat qiladi.
SHuni ham ta’kidlash lozimki, geniylik darajasiga ko‘tarilgan shaxs o‘z faoliyatida jamiyat uchun katta yutuqlarning qo‘lga kiritilishiga sabab bo‘ladi va bu xol o‘sha shaxsning shaxsiyatini yanada, ulug‘lab, nomini abadiylashtiradi. Imom Buxoriy, Maxdumi A’zam yoki Alisher Navoiy. yoki L.S.Pushkin, I.P.Pavlovning geniyligi fan sohasida, Michurinning geniyligi tabiatni o‘zlashtirishda, K.E.Sialkovskiyning geniyligi planetalararo kosmik uchish masalalarida namoyon bo‘ladi. YUksak talant egasi bo‘lgan bu daholarning fan sohasida yaratgan yangiliklari keyingi avlodlar uchun abadiy bilim manbaidir.
55 O‘rta Osiyoning mashhur mutafakkirlari Abu Ali ibn Sino, Forobiy, Beruniy, Al-Xorazmiy kabi mashhur olimlar fan olamida geniylikning yuksak chuqqisiga ko‘tarildilar SHunday qilib, shaxsning geniy yoki geniylik sifati uzoq muddat moboynida o‘z ustida samarali mehnat qilishning, o‘qib-o‘rganishning natijasidir. Mashhur rus yozuvchisi A.M.Gorkiy haqli ravishda ta’killaganidek, shaxsning individual sifatlari mehnat jarayonida yuzaga keladi va rivoj topadi. SHaxsning qobiliyati to‘g‘ma layoqat asosida muhitga, ta’lim va tarbiyaga bog‘lik holda o‘sib boradi. Har bir odam bolasi «mudrab yotgan» layoqat (tug‘ma imkoniyat) bilan dunyoga keladi. Undan so‘ng u mansub bo‘lgan ijtimoiy muhit bu layoqatni yuzaga chiqaradi. Layoqat ayniqsa, yoshlik chog‘larida jadal rivojlanadi. Masalan, Seryoja Xalyapin (Moskva shahri) 14 yoshida o‘rta maktabni tamomlab, D.I.Mendeleev nomli Moskva ximiya-texnologiya institutining talabasi bo‘ldi. Amerikalik Mayk Grost 11 yoshida Michgan universitetiga qabul kilindp. Angliyalik Maybelle 4 yoshida birinchi sinf o‘quvchisn bo‘ldi. Erevanlik David Arutyunyan 12 yoshida politexnika institutining kibernetika fakultetiga qabul qilindi. Olti yoshli qirg‘iz yigiti Asilbek Siydanov mashhur epos-"Manas"ni yoddan aytib, respublika ko‘rigida birinchi darajali diplom billan tag‘dirlangan. Meksikalik Antonio Xaures esa, bir vaqtning o‘zida ispan tilida gaplashib turib, ingliz tilidagi tekstni bemalol yoza oladi. Bunday misollarni kattalar hayotidan ham keltirish mumkin. CHunonchi, Toshmuhammad Sarimsoqov 30 yoshga to‘lmay akademik bo‘ldi. Nikolay Nazarov 14 yoshida ToshDUni bitirdi. SHavkat Olimov va Raxim Xaitovlar 25 yoshida professor bo‘lishdi. Ilxom Mamedov 20 yoshida fan nomzodi bo‘ldi va x.k. Bu kabi o‘ta qobiliyatli bo‘lishning poydevori oilaviy muhit hisoblanadi. Oila muhiti ularni qiziqtirgan narsa ustida jiddiy bosh qotirishga undashi tufayli doimo aqliy ozuqaga tashnalik yuzaga keltirgan. Natijada bolalar uchun murakkab hisoblangan aqliy mushohada ular uchun oddiy va oson bo‘lib qolgan. Hozirgi vaqtda ayniqsa, qobiliyatli yoshlarga ehtiyoj kuchaymokda. Mustaqil respublikamizda iste’dod egalarining ko‘payishi uchun zarur ijtimoiy muhit
56 muxayyo etilmoqda layoqatli yoshlar bilan mahsus shug‘lanishga alohida qaratilmoqda. 1
Buning boisi bor, albatta istedodli yoshlar turli mazmundagi taassurotlarni miyada qayta ishlash, umumlashtirish, saralash va xulosa chiqarish tezligi va rostligi bilan ajralib turadilar, ularda fikrlash jarayoni va xissiy idrok etish taraqqiy etgan bo‘ladi, yangiliklarni osonlik bilan o‘zlashtiradilar. Qobiliyatlilik ite’dodlilik va talant kabi sifatlar shaxsda faqat mexnat, tinimsiz intilish tufayli vujudga keladi va rivoj, ravnaq, topadi. SHuni ham unutmaslik kerakki, agar ijtimoiy muhit noqulay bo‘lsa, odam o‘z ustida ishlamasa, undagi qobiliyat va iste’dod alomatlari yo‘qoladi. Lekin qobiliyatning o‘sishi uchun faqat ijtimoiy muhit ta’sirining o‘zida kifoya qilmaydi. Bunda yana bir muhim vosita ta’lim va tarbiyadir. Qobiliyat ta’lim jarayonida, bilimlarni o‘zlashtirish va ijodiy qo‘llanishida tegishli ko‘nikma va malakalar hosil qilishda, faoliyat jarayonida kamol topadi. Har bir shaxsning o‘zi faol harakat qilgandagina ijtimoiy muhit, talim va tarbiya uning layoqatini iste’dod hamda qobiliyatini o‘stirmog‘i mumkin. Agar shaxs o‘z kasbini sevib, unga kuchli mehr qo‘ysa, uning qobiliyati tez o‘sadi. Kishining qobiliyati uning qiziqishlari bilan ham mustahkam bog‘liq bo‘lib, klzivdshlar ta’sirida qobiliyat o‘sadi va u boshqa individual sifatlar mazmuniga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Yüklə 427,24 Kb. Dostları ilə paylaş:
|