Andijon mashinasozlik instituti standartlashtirish asoslari

 
Tasodifiy xatoliklar va ularning taqsimlanishi 
Tasodifiy xatolik biror fizikaviy kattalikni takror o`lchaganda hosil bo`ladigan, 
o`zgaruvchan, Ya’ni ma’lum qonuniyatga bo`ysinmagan holda kelib chiqadigan 
xatolikdir. Bu xatolik ayni paytda nima sababga ko`ra kelib chiqqanligi noaniqligicha 
qoladi, shuning uchun ham uni yo`qotish mumkin emas. Haqiqatda o`lchash natijasida 
tasodifiy xatolikni mavjudligi takror o`lchashlar natijasida ko`rinadi va uni hisobga 
olish, o`lchash natijasiga uni ta’siri (yoki o`lchash aniqligini baholash) matematik 
statistika usuli yordamida amalga oshiriladi. 
Bevosita o`lchashlar natijasining xatoliklarini baholashda quyidagi funktsiyadan 
foydalaniladi:
y=f(x
1
,x
2
,...x
n
),
bu yerda 
f 
- aniq funktsiyadir, 
x
1
,x
2
,...x
n
- bevosita o`lchash natijasi. 
Xatolikni baholash uchun esa xatolikning taxminiy formulasidan foydalaniladi. 
Absolyut (mutlaq) xatolikning maksimal qiymati quyidagi formula bo`yicha 
hisoblanadi. 







m
i
i
x
x
i
x
x
y
y
i
1
0


Xatolikning nisbiy qiymati esa quyidagi formuladan topiladi: 

---

141 







m
1
i
x
i
x
x
i
y
i
m
i
y
x
x
y
y
y





Tasodifiy xatolik esa (uning dispertsiyasi) quyidagicha hisoblanadi: 




y
i x x
i
i
m
y
x
i
m
2
2
2
1











O`lchash vositalarini aniqligini, qanchalik aniq o`lchashini baholash uchun 
o`lchash vositalarining aniqlik klassi (sinfi) degan tushuncha kiritilgan. 
Aniqlik klassi
- bu o`lchash vositalarini shunday umumlashgan harakteristikasi bo`lib, ularning yo`l 
qo`yishi mumkin bo`lgan asosiy va qo`shimcha xatoliklari chegarasi (doirasi) bilan 
aniqlanadi. Demak aniqlik klassi o`lchash vositasining aniqlik ko`rsatkichi emas, balki 
uning hususiyatlari bilan belgilanadi, aniqlanadi. 
O`lchash 
vositalarining 
absolyut 
xatoligi 
o`lchanadigan 
kattalikning 
o`zgarishiga bog`liq, shuning uchun ham absolyut xatolik ifodasi ikki tashkil 
etuvchidan iborat deb qaraladi. Masalan: absolyut xatolikning maksimal qiymati 
quyidagicha ifodalanadi: 
x
b
a




max
 
Xatolikning birinchi tashkil etuvchisi o`lchanadigan kattalikning qiymatiga 
bog`liq bo`lmaydi va u additiv xatolik deyiladi. Ikkinchi tashkil etuvchisi esa 
o`lchanadigan kattalikning qiymatiga (o`zgarishiga) bog`liq bo`lib,