Andijon mashinasozlik instituti


San‟at xillari va turlarini tasniflashtirish muammosi



Yüklə 3,89 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə430/450
tarix15.01.2022
ölçüsü3,89 Mb.
#82889
1   ...   426   427   428   429   430   431   432   433   ...   450
Andijon mashinasozlik instituti

San‟at xillari va turlarini tasniflashtirish muammosi 
Tasniflashtirish avvalo san‘atni xillashdan boshlanadi. San‘at an‘anaviy tarzda uch xilga bo‘lib kelinadi: 1) epos; 2) 
lirika; 3) drama. 
«Epos»  atamasi  qadimgi  yunonchadan  olingan  bo‘lib,    so‘z,  hikoya,  qissa  ma‘nolarini  anglatadi.  Unda 
muallifning  o‘zi  aralashmagan  holda  voqeanavislik    qilishi,  ya‘ni  ijodkor-sub‘ektdan  voqelik-ob‘ekt  alohidalik 
tabiatiga  egaligi  eng  muhim  belgi  hisoblanadi.  U  dastlab  badiiy  adabiyot  doirasida  qo‘llanilgani  uchun  hozir  ham 
ba‘zilar  uni  faqat  og‘zaki  va  yozma  adabiyot  namunalariga  nisbatan  tadbiq  etishga  urinadilar.  Bunga  qo‘shilib 
bo‘lmaydi.  Chunki    san‘at  turlari  ravnaq  topib  borishi  natijasida  hozir  eposni  epiklik  ma‘nosida  qo‘llash,  boshqa 
san‘at  turlariga  ham  nisbat  berish  mumkin.  Endilikda  faqat  Homerning  «Iliada»si,  «Alpomish»,  «Kalevala» 
dostonlarigina,    roman  janrining  vujudga  kelishi  bilan,  L.Tolstoyning  «Urush  va  tinchlik»,  Abdulla  Qodiriyning 
«O‘tgan  kunlar»  romanlari  singari  asarlar  ham  san‘atning  epos  xiliga  kiradi.  Bugina  emas,  keyingi  paytlarda 
rangtasvir,  musiqa  v.b.  san‘at  turlariga  ham  eposni  tadbiq  etish  mumkin  bo‘lib  qoldi.  M.,  Rixard  Vagnerning 
«Nibelunglar  uzugi»  operasini,  Bahodir  Jalolovning  panno-polotnolarini,  xalq  qahramonligiga  bag‘ishlagan 
haykaltaroshlik  majmularini v.b. shu kabi miqyosli  asarlarni misol qilib keltirish mumkin. 


Lirika  eposdan  ko‘pincha  qat‘iy  syujet  chiziqlariga  ega  emasligi,  voqelikni  ob‘ektda  emas,  sub‘ektda 
berilishi, bevosita muallifning «aralashuvi» bilan shartlanganligi tufayli vajralib turadi. Ayni paytda ko‘lam nuqtayi 
nazaridan ham uni farqlash mumkin; lirikadagi voqelik muallifning  hissiyotlari prizmasidan o‘tib, idrok etuvchiga 
etib  boradi;  unda  hajm  eposdagidek  katta  ham  bo‘lishi  mumkin,  lekin  miqyos,  ko‘lam  sub‘ektlashtirilgan  ob‘ekt 
tarzida, sub‘ektning bir qismi sifatida nisbatan torayadi va kichrayadi. Lekin idrok etuvchi dunyosini eposdagidan 
kam  boyitmaydi,  voqeiylikning  kambag‘allashuvi  hissiyotlarning  mo‘lligi  orqali  o‘z  rasamadini  topadi.  Xullas, 
eposda  muallif  idrok  etuvchini  olisdan  kuzatib  borsa,  lirikada  u  bilan  yonma-yon  «suhbatlashib»  boradi.  SHuning 
uchun muallifni odatda  «lirik qahramon» deb ataydilar. Lekin lirik qahramonni muallif «men»i bilan hamma  vaqt 
ham  aynanlashtirish  maqsadga  muvofiq  emas.  Bu  «men»  umuman  inson,    m.,  u  yo  kosib,  yo  qari,  yoki  yosh,  yo 
o‘tkinchi, yo bevafo sevgilisini o‘ldirgan kishi v.h. Muallif esa, aslida ularning birortasi ham emas, butunlay boshqa 
odam  bo‘lishi  mumkin.  Bu  erda  «men»ning  kimligi  masalani  hal  qilmaydi,  balki  uning  idrok  etuvchiga  beradiga 
lirik  kayfiyati  muhim.  Zero  lirikaning  asosiy  vazifasi  aynan  ana  shu.  Mohiyatan  lirik  kayfiyat  bag‘ishlashga 
qaratilgan asarlarni biz faqat she‘riyatda, badiiy adabiyotda emas,  san‘atning rangtasvir, qo‘shiqchilik, musiqa kabi 
turlarida  ham  uchratamiz.  Ya‘ni,  lirikani  yaratishda  so‘zdan  tashqari  rang,  ohang,  ovoz  singari  badiiy  asar 
«tillari»ning ishtiroq etishini e‘tirof qilmoq lozim. 
Drama (yunonchada-harakat degani) sahnada ijro etishga mo‘ljallangan, matni qatnashuvchilarning dialog va 
monologlari  asosiga  qurilgan,  voqelikdagi  hayotiy  qarama-qarshiliklarni  zididiyat  holati  (konflikt)  orqali 
ifodalaydigan,  san‘atning  nisbatan  «sof»  adabiy  xili.  Dramada  lirikadagi  sub‘ektivlashish  hodisasi  yo‘q,  eposdagi 
voqeanavislikni  ham  uchratmaymiz:  hamma  narsani  ishtirok  etuvchilarning  xatti-harakatlari  va  nutqlari  hal  qiladi. 
SHuningdek, unda eposdagi «og‘ir karvonlikni», lirikadagi «oniy kayfiyatni» ham ko‘rmaymiz: qahramonlar taqdiri 
dinamik  tarzda  rivojlanib  boradigan  fojeaviy  azob-uqubatlar,  og‘ir  ko‘rgiliklar  yoki  tanqidiy  kulgi  vositasidagi 
echim bilan nihoya topadi. Kino san‘ati vujudga  kelganidan keyin kinokomediya, kinodramaturgiya kabi atamalar 
ham estetikaga kerib keldi. 
San‘at o‘ziga xos yaxlitlikka ega ekanini ko‘rib o‘tgan edik. SHu jihatdan olganda, uning bu uch xilini juda 
qat‘iy chegaralab, ajratib tashlash mumkin emas: ular muayyan yaxlitlikning uch qismi sifatida harakat qiladi, bir-
biri bilan dialektik aloqada  voqe  bo‘ladi.  Eposda lirika  va  drama  unsurlarini,  lirikada  epik va  dramatik  holatlarni, 
dramada  –  lirizmni  ko‘p  uchrtamiz.  Chunonchi,  «liro-epik  doston»,  «lirik  drama»,  «dramatik  doston»,  «she‘riy 
darama», singari janriy ko‘rinishlar, epik asarlardagi lirik chekinishlar  – ularaning o‘zaro aloqadorlignini ta‘kidlab 
turadi. 
Shunday qilib, san‘atni xillash borasida qisqacha fikrlashib oldik. Endi eng og‘ir muammo  - san‘at turlarini 
tasniflashtirishga  o‘tamiz.  Bu  haqda  o‘nlab  ilmiy  taklif-mulohazalar  mavjud.  Ba‘zi  olimlar  -    voqelikning  in‘ikos 
ettirilishi,  boshqalar  -  asarning  idrok  qilinishi,  yana  birovlar  -  badiiy  mazmunning  o‘ziga  xos  «til»da  ifodalanishi 
nuqtayi nazaridan tasniflashtirshga yondashganalar. M., so‘z san‘ati, tovush san‘ati, plastik san‘at yoki tomoshaviy 
san‘at,  tasviriy  san‘at,  ifodaviy  san‘at  v.h.  Eng  so‘nggi  Yangilik  sifatida  ularning  bor-yo‘g‘i  ikki  turkumga 
bo‘linishini  keltirish  mumkin.:  tasviriy  san‘at  va  notasviriy  san‘at.  Afsuski,  bularning  birortasini  ham 
turkumlashtirishdagi to‘g‘ri yo‘l deb atash qiyin. M., badiiy adabiyot – so‘z san‘ati. Lekin mohiyatan u so‘z orqali 
tasvirlash san‘ati. Xuddi shuningdek, musiqa – ohang orqali, haykaltaroshlik – substrat orqali, raqs – harakat orqali 
tasvirlash san‘ati emasmi?! YOki boshqa bir misol. Teatr, kino  – tomosha san‘ati. Lekin tasviriy san‘at turkumiga 
kiradigan  rassomlikni,  haykaltaroshlikni  tomosha  qilmaymizmi?!  YOki  bemalol  hamma  san‘at  turlarini  ifodaviy 
degan bir turkumga  kiritish  mumkin emasmi?!  Axir,  hammasi  muayyan  mazmunni  «o‘z  tili»  -  rang, ohang,  so‘z, 
substrat  v.h.  bilan  ifodalamaydimi?!  Xullas,  bunday  tasniflashtirishda  manaman  degan  estetik-faylasufning  ham, 
motorni  echib,  bir  chekkadan  ochib,  so‘ng  yiqqan  paytida  ancha  muncha  gayka,  bolt,  vint  kabi  murvatlari  ortib 
qolib, ularni qayoqqa joylashtirishni bilmay boshi qotgan haydovchining ahvoliga tushishi hech gap emas. Bizning 
nazarimizda, bu borada  mantiqiy yondashuv tamoyili yaxshi ish bermaydi.  Chunki  san‘atda shartlilik ustuvor rol 
o‘ynaydi, uning alohida o‘z mantiqi – badiiy mantiq bor, shu bois doim ham unga doir mulohazalar, oddiy mantiq 
ilmi qoidalariga amal qilavermaydi. 
Mazkur muohazalarni hisobga olgan holda, biz, san‘atning mavjudlik shartidan, ya‘ni uning ma‘naviy borliq 
sifatida  namoyon  bo‘lish  holatidan  kelib  chiqib,  ko‘pchilik  tomonidan  qabul  qilingan  makon  (me‘morlik, 
haykaltaroshlik  v.h.),  zamon  (badiiy  adabiyot,  musiqa  v.h.)  va  makon-zamon  (teatr,  stirk  v.h.)  bo‘yicha 
tasniflashtirishni  ma‘qul  deb  hisoblaymiz.  Biroq  san‘at  tarixiy  hodisa  ekanini,  u    qadimdan  tadrijiy    rivojlanib 
kelganini, taraqqiyoti mobaynida o‘zgarishlarga uchraganini va ma‘lum bir tarixiy davrda muayyan san‘at turi faol, 
etakchi  bo‘lganini  nazarda  tutib,  ayni  paytda  yuqoridagi  birgina  turkumlashtirish  hamma  tomonni  qamrab 
olomasligini  hisobga  olib,  masalaga  tarixiylik  tamoyili  asosida  yondashuvni    ham  maqsadga  muvofiq  deb 
o‘ylaymiz. Shundan kelib chiqqan holda, biz taklif etayotgan tasnif san‘at turlarini uch turkumga bo‘lib o‘rganishin 
taqozo  qiladi.  Bular:  1)  arxaik  -  endilikda  tarixga  aylangan,  hozirga  paytda  real  hayotda  amalda  bo‘lmagan;  2) 
an‘anaviy  -  qadimdan  hozirgi kungacha o‘z  o‘rnini  va  ahamiyatini  yo‘qotmay  kelayotgan; 3) zamonaviy  –  ilmiy-
texnik taraqqiyot natijasida vujudga kelgan «texnikaviy», Yangi san‘at turlari. 
Ushbu  tasnifga  ko‘ra,  arxaik  san‘at  turlari  –  badihago‘ylik  va  xattotlikni;  an‘anaviy  san‘at  turlari  –  badiiy 
adabiyot, baxshilik, me‘morlik, ko‘rgazmali amaliy san‘at, haykaltaroshlik, rangtasvir, grafika, musiqa, teatr, raqs, 
qo‘shiqchilik,  estrada,  stirk  va  askiyani;  zamonaviy  san‘at  turlari  –  fotosan‘at  (badiiy  suratkashlik),  kino, 
televidenieni o‘z ichiga oladi. 
Mazkur  ikki  yo‘nalishdagi  turkumlashtirish  ma‘lum  ma‘noda  san‘at  turlarini  tasniflashtirishni  estetik 
boshqotirmaga aylanib ketishdan saqlashga xizmat qiladi, deb o‘ylaymiz.  



Yüklə 3,89 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   426   427   428   429   430   431   432   433   ...   450




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə