Angren universiteti mustaqil ish

ANGREN UNIVERSITETI

MUSTAQIL ISH



Mavzu: “Amir Temur va temuriylar davri tibbiyoti.”


Bajardi: Achilova N.

Guruh: 13 DI

Tekshirdi:
Angren 2023
Mavzu: Amir Temur va temuriylar davri tibbiyoti
Reja:

• 
  1. Amir Temur davrida ilmu – marifatga bo’lgan etibor
  
• 
  2. Temuriylar davridagi buyuk tibbiyot islohotlari
  
• 
  3. Amir Temur va temuriylar davrida yashagan nomoyondalar
  

XIV a s rn in g ik k in ch i yarmida hozirgi 0 ‘zbekiston hududida
XIV a s rn in g ik k in ch i yarmida hozirgi 0 ‘zbekiston hududida
markazlashgan y irik temuriylar davlati vujudga keldi. Bu davlatning
asoschisi buyuk davlat arbobi va sarkarda Amir Temur edi. U ko‘p
qo‘shni mamlak a tlarn i birlashtirib, buyuk Temuriylar davlatini barpo
etdi. Bu davlat tark ib ig a Movarounnahr, Xuroson, Xorazm, sobiq Oltin
o‘rda yerlari, H in d isto n , Eron, Turkiya kabi mamlakatlar kirardi.
Movarounnahrni yanada obod qilishga katta ahamiyat berdi.
Shaharlarda u lk an qurilishlar olib borildi. Hashamatli saroylar, masjidmadrasalar,
karvonsaroylar, yo‘llar, ko'priklar, sardobalar1, hammomlar
barpo etildi. Sh u la r qatorida kasalxona, shifoxona2 va dorixonalar ham qad ko‘tardilar.
Temur olim va fozillarni qo‘llab-quvvatlardi. Ularga hurmat bilan
Temur olim va fozillarni qo‘llab-quvvatlardi. Ularga hurmat bilan
qarardi. Ayniqsa, turmush uchun foydali fanlarning rivojlanishiga katta
ahamiyat berardi. Xususan, ilmi nujum (astronomiya), riyoziyot, tarix
va tibbiyotga ko‘proq e’tibor berardi. Ma’lumotlarga ko‘ra Temur o‘zi zabt
etgan mamlakatlardan Samarqandga faqat qimmatbaho zebi-ziynatlargina
emas, shu bilan birga nodir kitoblarni ham olib kelarkan. Bu haqda
taniqli tarixchi S.fenjoUiiibunday, deb yozgan: "Temur o‘zi zabt etgan
mamlakatlarda ilm-fanga dahldor bo‘lgan narsalarni yo‘q qilgan emas,
balki ularni ehtiyotkorlik bilan asrab-avaylagan". Temurning ilm-fanga
qanchalik katta ahamiyat bergani shundan ma’lumki, uning farmoni
bilan Samarqand saroyida kitoblar saqlash uchun maxsus bino ("Kitob
' Usti baland gumbaz bilan berkitilgan suv ombori, hovuz.
2 Bu yerda "Shifoxona" so‘zi kasallar qatn ab davolanadigan joy (ambulatoriya)
ma’nosida ishlatildi.
gumbazi") qurilgan edi. Bu "Gumbaz" (kutubxona)da ko‘p nodir asarlar
saqlangan.
"Kitob gumbazi"da ko‘p sonli olimlar
"Kitob gumbazi"da ko‘p sonli olimlar
xizmat qilganlar. Ular qoiyozmalarni o ‘rganish va ularga sharh yozish
bilan shug‘ullanganlar. Ular qatorida mashhur hakimlar ham boiganlar.
Biz kitob gumbazida xizmat qilgan hakimlar ro‘yhatida quyidagilarning
ismlarini uchratdik. Mavlono Fazlulloh Tabriziy, Mavlono Mansur ibn
Muhammad Yusuf, Mavlono Xisomiddin Ib ro h im K e rm o n iy .
Maiumotlarga ko‘ra Mavlono Fazlulloh Xabriziy Temurning shaxsiy
tabibi boigan.
Temur mamlakat obodonchiligi va aholi sogiig‘iga alohida ahamiyat
bergan. Bu haqda Temurning o ‘zi yozgan yoki aytib turib yozdirgan
"Temur tuzuklari" ("Temur qonun-qoidalari") nomli mashhur kitobda
bunday deyilgan: "Xarob b o iib yotgan yerlar egasiz b o is a h o lisa1
tomonidan obod qilinsin. Ularda karizlar2 qurulsin, buzilgan ko‘priklar
tuzatilsin, katta ariqlar va daryolar ustiga ko‘priklar qurilsin, y o i ustida
har bir manzilgohda robotlar barpo etilsin"
"Dor ush-Shifo",
"Dor ush-Shifo",
deb ataluvchi katta kasalxona b o ig an . Temur unga boshliq qilib, o ‘shavaqtdagi mashhur hakimlardan biri b o ig a n Mir Sayyid Sharifni
tayinlagan. Bu hakim asli Jurjonlik b o ig an va Temurning taklifi bilan
Samarqandga ko'chib kelgan. "Dor ush-Shifo"da yana bir ko‘zga ko‘ringan hakim — Mansur ibnMuhammad Yusuf ishlagan. Bu olim "Kitob gumbazi"da saqlanayotgantlbmy kitoblarning ko'piga sharh yozgan. 0 ‘zi ham bir nechta kitobtasnif etgan. Bizga bu muallifning "Odam gavdasining. tuzilish.i","Ma«sur»ing-tQ!liq to‘plami". va "Giyosiya" nomli asarlari m aiu
Temur vafotidan so‘ng ham bir qancha vaqt mamlakatda obodonchilik
ishlari davom ettirildi. Uning o ‘g‘il va nabiralari o ‘z bobolarining
mamlakatni ulug‘lash ishlarini davom ettirdilar. Bu ish ayniqsa,
Temurning yuksak iste’dod egasi b o ‘lgan nabirasi Ulug‘bek podshohlik
qilgan davrda ayniqsa rivoj topdi. Mamlakatda buyuk qurilishlar olib borildi.Maktab, madrasa va kasalxonalar barpo etildi
Samarqandda katta kasatxona qurdirgan. Unga boshliq qilib, o‘sha vaqtda ko‘zga ko‘ringan hakimlardan biri bo‘lgan Burhoniddin Nafis ibn Avaz Kermoniyni tayinlagan. Bu hakim Ulug‘bekning shaxsiy tabibi bolgan.
Samarqandda katta kasatxona qurdirgan. Unga boshliq qilib, o‘sha vaqtda ko‘zga ko‘ringan hakimlardan biri bo‘lgan Burhoniddin Nafis ibn Avaz Kermoniyni tayinlagan. Bu hakim Ulug‘bekning shaxsiy tabibi bolgan.
Mamlakatning o ‘sha vaqtdagi poytaxti Xirot shahrida ayniqsa katta
qurulish ishlari olib borilgan. Bu yerda barpo etilgan binolar qatorida
kasalxona va shifoxonalar ham boigan."Dor ush-shifo" o ‘sha vaqtdagi sharq arxitekturasi usulida ikki qavatli bino-madrasa sifatida qurilgan. Kasalxonaning hovlisi va uning atroflariga har xil manzarali daraxtlar ekilgan. Hovlidagi ariqlardan doim muzdek, tiniq, toza suv oqib turgan. Boshqa kasalxonalarni qurishda ham o ‘sha vaqtdagi arxitektura qoidalariga rioya qilingan. Bunda kasalxona quriladigan joyni tanlashga alohida ahamiyat berilgan. Kasalxona binosi ayrim hujralar (palatalar), tabiblar uchun alohida xona, oshxona va boshqa yordamchi xonalardan iborat b o ig a n .
"Odam gavdasining tuzilishi” kirish qism, 4 bob va xotimadan iborat.
"Odam gavdasining tuzilishi” kirish qism, 4 bob va xotimadan iborat.
Kirish qismida odam gavdasining tuzilishi haqida umumiy ma’lumot
berilgan. So‘ng 4 bobda suyaklar, mushaklar, qon tomirlari va asab
tomirlari bayon etilgan. "M an su rn in g to ‘liq to ‘p lami"da kishi salomatligini saqlash, kasalliklarning sabablari, bemorga tashxis qo‘yish va davolash masalalari bayon etilgan. Turli kasalliklarda ishlatiladigan dorilar ham ko‘rsatilgan.
"Giyosiya" haqida yetarli ma’lumot yo‘q. Ma’lumotlarga ko‘ra kitobning
bir nusxasi Kalkutta shahridagi kutubxonada saqlanar ekan. Samarqandda o ‘sha davrda Tojiddin Hakim ismli mashhur jarroh ham
yashagan. U murakkab operatsiyalarni ham bajara oigan. Masalan, ko'z
kataraktasini juda muvaffaqiyatli operatsiya qilgan. Tojiddin Hakimning
jarrohlik faoliyatidagi muhim tomonlaridan biri shuki, u operatsya
qilinayotgan joyga tashqaridan yiring paydo qiluvchi ko‘zga ko‘rinmas
tirik mavjudotlar (hozirgi tilda mikroblar) tushishi mumkinligini bilgan
va unga qarshi tadbir ko‘rgan.
Ne’matullo ibn Faxriddin Kermoniy o‘z davrining ko‘zga ko'ringan
Ne’matullo ibn Faxriddin Kermoniy o‘z davrining ko‘zga ko'ringan
hakimlaridan biri b o ig an . U Kermon shahrida tavallud topgan va o ‘sha yerda o ‘qib tabiblik kasbini egallagan. Hakim Kermoniy Husayn
Boyqaroning taklifi bilan Xirotga kelib, bu yerda saroy tabibi vazifasida
xizmat qilgan. Kermoniy hakim, olim, faylasuf boigan. Badiiy adabiyotga ham qiziqqan. "Hakimiy" taxallusi bilan she’rlar yozgan. Ammo, asosiy kasbi tabiblik edi. Bizga hakim Kermoniyning tibga oid "Bahr al-Hawos“ ("Hosiyatlar dengizi") nomli asari aium.
Darvesh Ali Shahristondagi "Dor ush-shifo" kasalxonasiga rahbarlik
qilgan va shu yerda talabalarga tibbiyotdan dars bergan.
Darvesh Ali chuqur bilim va katta tajribaga ega b o ‘lgan hakim. 0 ‘sha
Darvesh Ali chuqur bilim va katta tajribaga ega b o ‘lgan hakim. 0 ‘sha
davr tarixchilarining yozishlaricha, u kamtarin, xushfe’l va yoqimtoy
kishi boMgan. Darvesh Alida shoirlik iste’dodi ham bor edi. U o'zining
ba’zi tibbiy asarlarini nazm bilan yozgan. Lekin, Darvesh Ali hakim
sifatida shuhrat qozongan. Bu kasbni juda mukammal bilgan. Tashxis va
muolaja usullarini takomillashtirgan. Navoiy Darvesh Ali haqida bunday,
deb yozgan: "Mavlono Darvesh Ali tabobatga mashg‘uldir. Bu fanning
hoziq mohirlari aning tab’ini ta ’rif qiladurlar". Shayx Husayn (Husayn Jarroh) juda mohir jarroh bo ‘lgan. U murakkab operatsiyalarni ham qila olgan. Shuni alohida ko'rsatib.
XIV-asrning ikkinchi yarmida hozirgi O‘zbekiston hududida markazlashgan yirik Temuriylar davlati vujudga keldi. Bu davlatning asoschisi buyuk davlat arbobi va sarkarda Amir Temur edi. U ko‘p qo‘shni mamlakatlarni birlashtirib, Buyuk Temuriylar davlatini barpo etdi. Bu davlat tarkibiga Movarounnahr, Xuroson, Xorazm, sobiq Oltin O'rda yerlari, Hindiston, Eron, Turkiya kabi mamlakatlar kirardi. Hashamatli saroylar, masjid-madrasalar, karvonsaroylar, yo'llar, sardobalar¹, va hammomlar barpo etildi. Shular qatorida kasalxona va dorixonalar ham qad ko'tardi. Bunday iqtisodiy va siyosiy yuksalish o‘z navbatida madaniy va ma'rifiy soxaning rivojlanishni taqozo qildi. Mamlakatda ilm-fan, san’at va adabiyot yuksaldi. Yirik olimlar, faylasuflar, san'at va adabiyot namoyandalari yetishib chiqdilar. Shular qatorida yuksak bilim va tajribaga ega bo'lgan hakimlar ham bor edi.
Amir Temurning nafaqat diniy ilmlar, balki dunyoviy ilmlar hamda tabobat ilmini rivoj toptirishda ham xizmatlari katta boʻlgan. Temuriylar davrida ilm-maʼrifat faqat Ulugʻbek davridan boshlab rivoj topgan, deb tushunilar edi.Yuqorida keltirilgan maʼlumotlardan ayon boʻldiki, Temur nevarasi Ulugʻbekka qadar ham oʻz saltanatida ilm-maʼrifat taraqqiyotiga alohida eʼtibor bergan va shunday xulosa qilish mumkinki, Ulugʻbek akademiyasidek ulkan ilm maskanining poydevoriga ham aslida Temurning oʻzi asos solib ketgan.²
Temuriylar davrida fanning boshqa sohalari qatorida tibbiyot ilmi ham yuksak darajada rivoj topdi. Madrasalarda boshqa dunyoviy fanlar qatorida tibbiyot ilmi ham o‘qitila boshladi. Temur mamlakat obodonchiligi va aholi sog‘lig‘iga alohida ahamiyat bergan. Bu haqda Temurning o‘zi yozgan, yoki aytib turib yozdiigan «Temur tuzuklari» («Temur qonun-qoidalari») nomli mashhur kitobida bunday deyilgan: «Men amr etdimki, katta-kichik har bir shahar va qishloqda masjid, madrasa va xonaqohlar bino etsinlar, faqiru-miskinlarga langarxona* solsinlar, kasallar uchun shifoxonalar qurdirsinlar va ularda ishlash uchun tabiblar tayinlasinlar*. Temurning buyruq va farmonlari vojib hisoblangan, ular so‘zsiz bajarilgan. Bundan kelib chiqadiki, Temur zamonida (XlV-asr) 0‘zbekiston hududidagi har bir shahar va katta qishloqda kasalxona bo‘ Igan. Samarqandning o‘zida *D o r ush-shifoh*, deb ataiuvchi katta kasalxona barpo etilgan. Temur unga boshliq qilib, o‘sha vaqtlardagi yirik hakimlardan biri bo'lgan Mir Sayid Sharifni tayinlagan ekan. «Dor ushshifbh»da yana bir ko'zga ko‘ringan hakim M ansur ibn Muham m ad Y usuf ishlagan. Bu olim «Kitob gumbazi»da saqlanuvchi tibbiy kitoblarning ko'piga sharh tuzgan. 0 ‘zi ham tibga oid bir rechta asar yozgan. Bizga bu muallifning «Odam gavdasining tuzilishi», «Mansummg to‘liq to‘plami» va «G‘iyosiya» nomli asarlari ma’lum. Temur tabiblarga nisbatan yaxshi munosabatda bo’lgan. Ularga hurmat bilan qaragan. Bu haqda Temurning o‘zi bunday deb yozgan: «Men olim va tabiblar bilan yaxshi munosabatda bo'ldim. Tabiblarda kasal navkarlarimni davolatdim».
Demak, Navoiy madrasani tugatganida tibbiyot fanidan ham bilimga ega bo‘lib chiqqan. Tarixiy dalillar shuni ko rsatadiki, Navoiy tibbiyotni juda qunt bilan o'rgangan va bu sohada o'zining mulohaza va fikriariga ega bo‘lgan. Navoiy tibbiyot va sogliqni saqlash masalalari haqida juda to‘g‘ri fikryuritgan. Navoiyningbu masalaga oid fikrlari uning mashhur «Mahbub ul-qulub* («Sevgili qalblar*) nomli asarida bayon etilgan. Bu kitobda Navoiy tibbiyot va tabiblar masalasiga maxsus (15-bob) bag'ishlagan.
Yana Navoiy ta'kidlaydiki, tabibning eng yuksak vazifasi bemorni xastalik azoblaridan qutqarishdir³. Buning uchun tabib yetarli bilim va tajribaga ega bo’lishi shart. Alisher Navoiy har bir tabib uchun juda zarur bo'lgan xislatlandan shirinso'zlik va xushmuomalalikni alohida ta'kidlagan. Navoiyning uqdirishicha, shirinso'zlik va xushmuomalalik bemorga madad bag'ishlab, unda kasallikdan qutilish umidini oshiradi Bu esa juda yaxshi davodir. Navoiy o‘zi tabib bo’lmasa ham, tabiblar faoliyatidagi bu nozik tomonni yaxshi tushungan. Bu haqda Navoiyning o‘zi bunday deb yozgan: “Xushmuomalaa va mehribon tabibning yuzi xastalar ko'ngliga sevimlidir, so'zi esa bemorlar joniga yoqimlidir. Uning har bir nafasi bemorlarga davodir”. Demak, Navoiy bemorni faqat dori bilan davolab bo’lmasligini, uni muvatfaqiyatli davolash uchun xastaning ruhiga ham ta'sir qilish kerakligini bilgan. Navoiyning ta'kidlashicha bemorga harxil dori berilaversa-yu, lekin uning ko'ngliga (ruhiga) salbiy ta'sir etilsa, u tuzalmaydi. Bu haqda Navoiy bunday, deb yozgan: «Tabib agar o‘z kasbiga mohir bo’lsa-yu, ammo o‘zi badfe’l, qo‘pol so‘z bo’lmasa, bemorni har qancha muolaja qilganda ham baribir uning ahvolida ijobiy o ‘zgarrsh paydo qilolmaydi. Afsuski, bunday tabiblar oz emas.»⁴ Tibbiyot ilmini yaxshi o ‘zlashtirib olmagan, tajribasiz tabiblarni Navoiy jallodga o'xshatadi. Bu haqda u bunday, deb yozgan: «Tabobat ilmini yaxshi bilmaydigan tabib xuddi jallodning shogirdi kabidir. U tig‘ bilan o’ldirsa, bu zahar bilan azoblaydi, shubhasiz jallod bunday tabibdan yaxshiroqdir, zero u gunohkorni qatl etadi.⁵
Alisher Navoiy mamlakatda tibbiyot ilmi va sog’liqni saqlash ishlarining rivojlanishiga juda katta hissa qo‘shgan. Chunonchi, tibbiy muassasalar barpo etish, tibbiy maktablar ochish, tibbiyot sohasida chuqur bilimli mutaxassislar yetishtirish ishlariga rahbarlik qilgan. Masalan, 1480-1482 yillarda Navoiyning rahbarligi ostida Hirot shahrida maxsus tibbiy majmua ( tibbiy kompleks) barpo etilgan. Bu majmua «Shifohiya» nomli kasalxona, «lxlosiya» nomli madrasa va «Safohiya» nomli hammomdan iborat bo‘lgan. «Shifohiya» qoshida tibbiy maktab ham ochilgan. Bu tibbiy majmua haqida mashhur tarixchi Xondamir (G'iyosiddin ibn Humomiddin) bunday ma'lumot bergan: «Bu binolar shahar chekkasida, Injil kanali bo‘yidagi ko‘rkam va bag'oyat bahavo joydaqurilgan. Jomiy madrasasining janub tomonida bag‘oyat latofat va nazokat bilan «Shifohiya» qurilgan. Bu yerda Xizrmaqom hakimlar hamda Iso. damlik tabiblardoimo g'ariblarva bcmorlarni muolaja qilish bilan mashg‘uldirlar».⁶ Navoiy hazratiarining «Dorush-shifoh»ida amaljy tib kitoblaridan dars berish va bemortarni davolash bilan mashg‘uldir.⁷ degan fikrlar aytib o’tilgan. Shunday qilib, Temuriylar davrida mamlakatdagi umumiy yuksalish jarayonida tibbiyot ham yaxshi rivoj topgan edi.