238
11.
Praba, M.L., J.E. Cairns, R.C. Babu and H.R. Lafitte. 2009. Identification of
physiological traits underlying cultivar differences in drought tolerance in rice
and wheat.// J. Agron. Crop Sci. 195: 30-46
ВОЗДЕЙСТВИЕ ЗАСУХИ НА ФИЗИОЛОГИЧЕСКИЕ ПАРАМЕТРЫ
РАННЕСПЕЛЫХ ГЕНОТИПОВ ПШЕНИЦЫ
T.Г.Tамразов, Дж.М.Талаи, A.A.Заманов
Научно-Исследовательский Институт Земледелия
Фактор засухи создает определенные адаптивные изменения в
морфофизиологических процессах твердых и мягких генотипов пшеницы с
различными периодами созревания. Для всех мер борьбы с повреждениями
растений также необходимо понимание физиологических причин их
возникновения. Под действием различных неблагоприятных факторов в
растениях, как правило, развивается особое состояние, называемое стрессом.
THE IMPACT OF DROUGHT TO THE PHYSIOLOGICAL
PARAMETERS OF EARLY RIPENING WHEAT GENOTYPES
T.H.Tamrazov, J.M.Talai, A.A.Zamanov
Research Institute of Crop Husbandry
Drought factor causes particular adaptive changes in morphological parameters
of durum and bread wheat genotypes differing in the ripening period. All measures
of control of plant damages require also understanding of the physiological reasons of
their emergence. Under the influence of various adverse factors in plants the special
condition called by a stress, as a rule, develops.
UOT 633.11
SELEKSIYA YOLU ILƏ BUĞDANIN MORFOFİZİOLOJİ
ƏLAMƏTLƏRİNİN YAXŞILAŞDIRILMASI
İ.Q.İBRAHİMOVA, S.A.ABDULBAQİYEVA, A.A.ZAMANOV
Аzərbaycan Respublikası KTN Əkinçilik Elmi Tədqiqat İnstitutu,
Az1098, Bakı ş., Pirşağı qəs., Sovxoz 2. e-mail:
sevda_30@mail.ru
Məqalədə buğdanın və digər taxıl bitkilərinin fotosintez fəaliyyətinin dən
məhsuldarlığı ilə əlaqəli öyrənilməsinin müхtəlif üsull və mеtоdlarla aparılmısı,
buğda genotiplərində bu əlamətlərin vegetasiya müddəti ərzində dəyişilmə
dinamikası tədqiq edilərək qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi, həmçinin ayrı-ayrı
yarpaqların və digər orqanların ümumi məhsuldarlıq prosesindəki rolu haqqında
məlumat verilir.
239
Açar sözlər: buğda, yarpaq, fotosintez fəaliyyəti, məhsuldarlıq
Ключевые слова:пшеница, листья, фотосинтетическая активность,
урожайность
Key words: wheat, leaf, photosynthetic activity, productivity
Yüksək məhsuldar, quraqlığa davamlı buğda sortlarının yaradılması zamanı
bitkinin mоrfоlоji əlamətlərinə xüsusi diqqət verilməlidir. Tədqiqat ilində çoxsaylı
buğda genotiplərində bu əlamətlərin vegetasiya müddəti ərzində dəyişilmə
dinamikası tədqiq edilərək mühüm qanunauyğunluqlar müəyyən еdilmişdir.
Xloroplastların fotokimyəvi fəallığının və onlarda ATF sintezinin xüsusiyyətlərinə
görə öyrənilən çoxsaylı buğda genotiplərini üç qrupa ayırmaq mümkün olmuşdur.
Birinci qrupa daxil olan genotiplərdə vegetasiya dövrünün birinci yarısında,
xüsusilə də boruya çıxma-sünbülləmə dövründə xloroplastların yüksək fotokimyəvi
və fotofosforlaşma fəallığının olması müşahidə edilmişdir. Bu qrupa, əsasən intensiv
tipli, vegetasiya dövrünün əvvəlində sürətlə böyüyən, optimal yarpaq səthi əmələ
gətirən, nisbətən tezyetişən genotiplər daxil olmuşdur.
Fotokimyəvi reaksiyaların sürəti bitkilərin reproduktiv dövründə və ondan
sonrakı müddətdə daha fəal оlan gеnоtiplər II qrupa daхil еdilmişdir. Bu qrupa əsasən
nisbətən gecyetişən ekstensiv tipli genotiplər daxil olmuşdur.
Üçüncü tip genotiplərdə bütün vegetasiya müddətində fotokimyəvi reaksiyaların
sürəti aşağı səviyyədə olmuşdur.
Beləliklə, göstərilən tədqiqatlar nəticəsində fotokimyəvi reaksiyaların başvermə
müddətlərinə, intensivliyinə və sürətinə görə genotiplər arasında seçmə aparmaq
imkanı əldə edilmişdir. Sonralar aparılan seleksiya işləri zamanı digər kompleks
göstəricilərlə yanaşı fotokimyəvi reaksiyaların sürətindən də istifadə edilmişdir.
Müəyyən edilmişdir ki, fotosintez aparatının formalaşması və fəallığının hüdudu
onun ölçülərinə nisbətən daha mürəkkəb genetik sistemlərlə kodlaşdırılır, burada həm
nüvə, həm də xloroplast genomunun qarşılıqlı təsiri böyük rol oynayır. Ona görə də,
bu əlamətlər, yəni fotosintezin ayrı-ayrı reaksiyalarının sürəti, onun ölçülərinə
nisbətən daha konservativ xüsusiyyətə malikdir.
Təsərrüfat üçün yararlı məhsul əmələ gətirən reproduktiv orqanların kütləsinin
biоlоji məhsulun kütləsinə olan nisbətinin göstəricisi təsərrüfat üçün yararlılıq
əmsalıdır. Bu, orqanlar arasında mövcud оlan nisbəti əks etdirir və müasir seleksiya
üçün bu nisbətin оptimal qiyməti 40-50%-dir. Fotosintez aparatının ölçülərini və
digər orqanların ölçülərini tənzimləməklə bu kəmiyyəti seleksiya yоlu ilə real olaraq
almaq mümkündür. Nəzəri cəhətdən mümkün hesab edilən, lakin hələlik praktikada
alınması mümkün olmayan ölçü isə 60-70% hesab olunur [10].
Fotosintez məhsuldarlığının kompleks nəzəriyyəsinin üstün cəhəti ondadır ki,
bitkilərdə ayrı-ayrı əlamətləri və onların məhsuldarlıqda rolunu üzə çıxararaq, onların
üzərində inteqral əməliyyatlar aparmaqla daha mühüm olanları üzə çıxarır və
seleksiya işini düzgün istiqamətləndirir [9;12].
Fotosintez aparatının ölçülərini və funksional fəallığını müəyyən edən
göstəricilərə yarpaqların və digər assimiləedici orqanların səthi və onların fotosintez