270
Bu xəstəliyin son illərə kimi aralıq sahib bitkisi elmə məlum olmamışdır. Lakin
2010-cu ildə Amerikanın Minnesota Unveristetində, çinli alim sarı pas xəstəliyinin
aralıq sahibinin Berberis chinensis (şəkil 2-3) bitkisi olduğunu subuta yetirmişdir .
(Yue Jin, Les J. Szabo, and Martin Carson May, 2010) [4].
Şəkil 2.
Esidi sporların Berberis chinensis bitkisi üzərində.
Şəkil 3. Sarı pas xəstəliyinin inkişaf tsiklı
.
Sarı pas xəstəliyinin Azərbaycanın müxtəlif buğda becərilən regionlarında ayrı-ayrı
illərdə vurduğu ziyanı və yaratdığı neqativ fəsadları, xüsusən də məhsul itkisini
nəzərə alaraq,genotiplərin xəstəliyə tutulma səviyyəsinin qiymətləndirilməsi, ona
qarşı davamlı effektiv genlərin axtarışı və bu genlərin donor qismində seleksiya
işlərində geniş istifadəsi olunması tədqiqat işində qarşıya qoyulan əsas vəzifələrdən
biri olmuşdur.
Tarla təcrübələri Azərbaycanın müxtəlif aqroekoloji zonalarında – Abşeron
(suvarma), Qobustan (dəmyə), Şəki (nəmliklə təmin olunmuş dəmyə), Cəlilabad
(quraq dəmyə) və Tərtər (suvarma) bölgələrində hər bir genotip üçün cərgələrin
uzunluğu 1 m olmaqla 80 sortnümunənin oktyabr ayının sonu və noyabrın birinci
ongünlüyündəsəpin aparılmışdır. 2014-2015-ci ilin vegetasiya dövründə sarı pasa
davamlı effektiv genlərin qiymətləndirməsi və seçilməsi üçün ICARDA-dan
göndərilmiş tələ pitomniklərindən (Yr geni məlum olan genotiplər) istifadə
edilmişdir. Bu pitomnikə Azərbaycanın yerli Qobustan sortu davamlı sort kimi daxil
edilmişdir. 2010-cu ildə Azərbaycanın 27 yerli sortnümunəsi o, cümlədən Qobustan
sortu ICARDA-da laboratoriya şəraitində süni sirayətlənmiş və molekulyar səviyyədə
tədqiq edilərək (2010-cu il) [5;17], 0-4 ballı şkala (McIntosh et al. (1995) [6] ilə
qiymətləndirilmişdir. Nəticədə Qobustan sortu özünü orta davamlı kimi göstərmişdir.
Nəticədə Qobustan sortu özünü orta davamlı kimi göstərmişdir. Azərbaycanın
27 sortunun Qobustan sortu daxil olmaqla 41%-də (K.K.Aslanova, K.Nazari,
PİKNİ
-SPOR
ESİDİ
-SPOR
ZİRİNC BİTKİSİ (Berberis chinensis)
BUĞDA BİTKİSİ (
Triticum aestivum
)
UREDO-SPOR
TELYE-SPOR
271
J.M.Talai) [7] Yr9/Sr31/Lr26 genləri tapılmşdır. Lakin 2014-2015-ci tədqiqat
illərində apardığımız qiymətləndirmələrə əsasən məlum olmuşdur ki, bu sort artıq öz
davamlılığını itirmiş xüsusən 2015-ci ildə Tərtər bölgəsində 100S, Qobustanda 10S,
Cəlilabadda isə 10MS səviyyəsində xəstəliyə sirayətlənmişdir.
Genotiplər Kobb şkalasına uyğun olaraq (0-100%) 2014-2015 ci ilin may ayında
qiymətləndirilmiş (Peterson et.al.1948) [8] və regionlar üzrə davamlı effektiv genləri
daşıyan genotiplər seçilmişdir (Cədvəl 1.).
272
Cədvəl 1.
Regionlar üzrə sarı pasa davamlı effektiv genləri daşıyan genotiplərin Cobb şkalasına uyğun qiymətləndirilməsi
S.
N
Genotiplər
Yr-gen
Cəlilabad Abşeron
Qobustan
Tərtər
Şəki
Cəlilabad
Tərtər
Qobustan
GPS informasiyası
N.S
39.30755
E.W048.
60635
Elev.22
M
N.S
40.67151
E.W
049.52587
Elev.17 m
N.S
40.67151
E.W
48.98929
Elev.852 M
N.S
40.21225
E.W.
047.00165
Elev:187 m
N.S 41.07938
E.W 047.
38377
Elev. 720 m
N.S
39.30755
E.W
048.60635
Elev.22 M
N.S
40.21225
E.W.
047.00165
Elev:187 m
N.S
40.67151
E.W
48.98929
Elev.852
m
25/05/14
2014-
25.05.15
28/05/14
29/05/14
2014-
25.05.15
20.05.15
27.05.15
26.05.15
1.
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
1
Triticale
0
0
0
10 S
0
10MR
20MS
10MR
2
Morocco
70 S
50S
40 S
100 S
30S
100S
100S
100S
3
Yr 1/ 6* Avocet S
Yr1
0
0
0
R
0
10MS
20S
50S
4
Yr 1/6* AvS
NIL 1
0
0
0
R
0
R
80S
R
5
Chinese 166 (W;Yr1)
(W;Yr1)
0
0
10 MR
R
0
R
R
R
6
Chinese 166
Yr1
0
0
0
R
0
R
40MS
R
7
Kalyansona (S)
Yr2
10 MS
0
20 MS
20 S
0
20S
MR
40S
8
Heines VII (W;Yr2+?)
(W;Yr2+?)
10 MR
0
20 MR
R
0
10S
MR
R
9
Vilmorin 23 (W;Yr3a,4a+other)
(W;Yr3a,4a+other)
R
0
20 MR
R
0
R
MR
30MS
10
Morocco
50 S
70S
80 S
90 S
50S
100S
100S
100S
11
Hybrid 46 (W;Yr4)
(W;Yr4)
10 MR
0
20 MR
R
0
R
R
R
12
Yr 5/ 6* Avocet S
Yr5
R
0
20 MR
R
0
R
R
R
13
Triticumspelta (Inter,Yr5)
Yr5
20 MR
0
R
R
0
R
R
R
14
Yr 6/ 6* Avocet S
Yr6
10 MS
0
20 S
80 S
0
100S
100S
50S
15
Heine'sKolben (S; Yr6+1)
(S; Yr6+1)
10 MS
0
40 S
R
0
20S
70MS
10MS
16
Heine'sPeko (S; Yr6+?)
(S; Yr6+?)
R
0
10 MR
R
0
10S
90S
R