Aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ
Yüklə 7,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AZƏRBAYCANDA BECƏRİLƏN QARĞIDALI SORT VƏ HİBRİD XƏTLƏRİNİN KƏMİYYƏT GÖSTƏRİCİLƏRİNİN KORRELYATİV ANALİZİ
- UOT 633.1 AMARANT XXI ƏSRİN BİTKİSİDİR E.B.ƏLİYEV, b.ü.f.d., C.M.TƏLAİ b.ü.f.d, dosent
- Açar sözlər
172
AZƏRBAYCANDA BECƏRİLƏN QARĞIDALI SORT VƏ HİBRİD XƏTLƏRİNİN KƏMİYYƏT GÖSTƏRİCİLƏRİNİN KORRELYATİV ANALİZİ H.R.Məmmədova Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutu
Məqalədə qarğıdalı bitkisinin 68 sort və hibrid xətlərinin kəmiyyət əlamətlərinə görə korrelyasiya əlaqələrinin təhlili göstərilmişdir. CORRELATIVE ANALYSES FOR QUANTITATIVE TRAITS OF VARIETIES AND HYBRID LINES OF CORNS. H.R.Mammadova Research Institute of Crop Husbandry
The article were shown correlative analyses for quantitative traits of 68 varieties and hybrid lines of corns.
AMARANT XXI ƏSRİN BİTKİSİDİR E.B.ƏLİYEV, b.ü.f.d., C.M.TƏLAİ b.ü.f.d, dosent Azərbaycan KTN, Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutu, Bakı şəh., Pirşağı qəs., Sovxoz 2, elxan-aliyev00@rambler.ru
Məqalədə amarant bitkisinin tarixi, mənşəyi, yayılma arealı, növləri, müxtəlif sahələrdə, o cümlədən kənd təsərrüfatında, təbabətdə, kosmetologiya, farmakologiya və sairə sahələrdə bir sıra qiymətli xüsusiyyətləri ilə bağlı geniş məlumatlar verilmişdir.
Ключевые слова: амарант, белок, корм, сквален, выращивание, урожай Key words: amaranth, protein, forage, squalus, cultivation, crop
Mövzunun aktuallığını elmi cəhətdən əsaslandırmamışdan öncə qeyd edək ki, BMT-nin ərzaq komissiyasının 2014-cü ildə gəldiyi yekdil rəyinə əsasən qaratərə bitkisi və ya pencər (bundan sonra Amarant) öz qidalılıq və müalicəvi xüsusiyyətlərinə görə XXI əsrin bitkisi kimi qəbul edilmişdir. Bu bitkiyə göstərilən son dərəcə xüsusi diqqət və verilən belə bir yüksək qiymət ilk növbədə onun insanın həyat fəaliyyətinin ən müxtəlif sferalarında sayagəlməz müsbət xüsusiyyətləri və eyni zamanda ətraf mühit və ekologiyanın sağlamlaşdırılmasında əvəzedilməz bitki obyektlərindən, ən əsası isə Planetin sürətlə artan əhalisinin yüksək keyfiyyətli 173
zülal ilə təmin etməsi imkanlarının hədsiz dərəcədə geniş spektra malik olması ilə izah edilir.
Vətəni Meksika ölkəsinin ərazisi də daxil olmaqla Cənubi və Mərkəzi Amerika hesab edilən amarant qədim yerli hinduların, asteklərin və inklərin qarğıdalıdan sonra bitki mənşəli qida rasionunun əsas tərkib hissəsini təşkil edirdi. Hindular bu bikinin dənini “Allahın qızıl dəni”, “hindu buğdası” “inəklərin çörəyi” adlandıraraq onun qidalılıq və müalicəvi xüsusiyyətlərini olduqca yüksək qiymətləndirirdilər.
Amarant özünün ikinci doğum tarixini XX əsirdə, ABŞ alimlərinin bu bitkinin dəyərli xüsusiyyətlərinə yetirdikləri diqqətdən sonra əldə etdi və hazırda dünyanın yüzlərlə elmi-tədqiqat institutları bu qədim bitkinin dirçəlişi ilə bağlı müxtəlif səpgidə müasir səviyyəli ciddi tədqiqat işləri aparırlar.
Son dərəcə qiymətli dənli, tərəvəz, yem, texniki və bəzək bitkisi olan Amarantın botaniki adı yunan sözü-amarontos, yəni solmayan çiçək sözündən götürülüb. Qış fəsli üçün qurudulmuş çiçəkləri 3-4 ay müddətində solmayaraq ilkin formasını saxlaya bilmək qabiliyyətinə görə onu haqlı olaraq el içində “insanların qış dostu” adlandırmışlar. Bir qayda olaraq amarant birillik, birevli, amarantkimilər fəsiləsinə aid olan bitkidir. Bitkinin hündürlüyü 2-3 metrə, gövdəsinin diametri 8-10 sm, kütləsi isə 3-5 kiloqramdan 30 kq-aqədər çatır. Süpürgəsi müxtəlif forma və sıxlıqda olub, uzunluğu 1,5 m, dəni xırda, rəngi ağ, çəhrayı, qəhvəyi, qara, lak parıltılı çalarlara malik olur. Süpürgədə 0,5 kq-a qədər dən əmələ gəlir. 1000 dənin kütləsi 0,6-0,9 qram arasında olur.Yetişmiş halda bitkinin yarpaqlarının sayı 500 dən- 1000-ə qədər çatır, 1m 2 torpaqda yarpaqlar bir neçə yaruslar üzrə yerləşirlər ki, bu da ümumi yarpaq səthinin 6-10 dəfə çox olmasına dəlalət edir. Amarant bitkisi C 4
fotosintetik tip xüsusiyyətinə malik olduğundan o qısa müddət ərzində lazımi qida mühitində çox böyük biokütlə toplamaq (2000 s /ha) qabiliyyətinə malikdir. İqtisadi səmərəlilik baxımından rəsmi hesablamalar göstərir ki, bu həcmdə yaşıl kütlə əmələ gətirən amarant bitkisinin 1 hektar əkin sahəsindən müxtəlif təyinatlı istiqamətlərdə istifadəsindən 37500 ABŞ dollarında xalis gəlir götürmək mümkündür.
Amarantın ilk yaranma mənşəyi Cənubi Amerika olduğundan bu ərazidə onun çoxlu sayda növ və növmüxtəlifliyinə təsadüf edilir. Sonralar o, Şimali Amerikaya, Hindistana və digər ərazilərə gətirilmiş və beləliklə də bitkinin ikinci yaranma ocağı və formaəmələgəlmə mərkəzi Şimali Hindistan və Çin ölkələrinin əraziləri sayılır ki, hazırda bu regionlarda amarantın bir çox növ və növmüxtəlifliyi geniş yayılmışdır.
Avropaya bu bitki ispanlar tərəfindən gətirilmiş, ilk vaxtlar bəzək bitkiləri kimi, XVIII əsrdən başlayaraq yem və yarma istehsalı üçün becərilirdi. Hazırda dünya üzrə onun 65 cinsi, 900-ə qədər növü məlumdur ki, onlardan 17 növü Rusiyada, 9-u isə Azərbaycan ərazisində yayılmışdır. Respublikamızda amarantın ən çox yayılan növləri- qırmızıbaldır qaratərə (Amaranthus blitum), quyruqlu qaratərə (Amaranthuscaudatus L.), göyümtül qaratərə (Amaranthus lividus L.), süpürgəvarı qaratərə (Amaranthus paniculatus), geriqatlanan qaratərə (Amaranthus retroflexus L.), üçrəng qaratərə (Amaranthus tricolor L.) və digər 3 növ-Amaranthus hybridus,Amaranthus spinosus, Amaranthus viridis-dir. Yüklə 7,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|