Polonya
TBMM Araştırma Hizmetleri Başkanlığı
132
133
cumhurbaşkanınca atanmaktadır. Hiçbir üye, bir dönemden fazla görev
yapamamaktadır (Any. m. 194).
Anayasa Mahkemesi, kanunların ve uluslararası anlaşmaların anayasaya
uygunluğu, merkezi devlet organlarının çıkardığı yasal düzenlemelerin
anayasaya, onaylanmış uluslararası anlaşmalara ve kanunlara uygunluğu,
siyasi partilerin amaçlarının veya faaliyetlerinin anayasaya uygunluğu
ve bireysel başvuru gibi birtakım hususlarda karar verme yetkisine
sahiptir (Any. m. 188). Bu konularla ilgili olarak Anayasa Mahkemesine
başvuracaklar arasında birçok kişi ve kurum karşımıza çıkmaktadır:
Cumhurbaşkanı, Sejm başkanı, Senato başkanı, başbakan, 50 milletvekili,
30 senatör, Yargıtay birinci başkanı, Danıştay başkanı, cumhuriyet
başsavcısı, Yüksek Denetleme Kurulu başkanı, Vatandaş Hakları
komiseri, normatif kanunların mahkemeler ve hâkimlerin bağımsızlığını
ilgilendiren kısımlarıyla ilgili olarak Ulusal Yargı Kurulu, yerel yönetim
birimlerinin kurucu organları, sendikaların ulusal organları, işveren ve
meslek örgütlerinin ulusal yetkilileri, kiliseler ve dini kuruluşlar. Ayrıca
bireysel başvuru hakkı kapsamında anayasal özgürlükleri ve hakları ihlal
edilen herkesin -Polonya vatandaşı olsun ya da olmasın- başvuru hakkı
bulunmaktadır. (Any. m. 191).
Kararların oy çokluğu ile alındığı Anayasa Mahkemesine ayrıca
devletin merkezi anayasal organları arasındaki yetki uyuşmazlıklarını
çözme yetkisi verilmiştir. Bu doğrultuda şu kişiler Anayasa Mahkemesine
başvurabilmektedir: Cumhurbaşkanı, Sejm başkanı, Senato başkanı,
başbakan, Yargıtay birinci başkanı, Danıştay başkanı ve Yüksek Denetleme
Kurulu başkanı (Any. m. 189).
4.3.2. Yüce Divan
Polonya tarihinde Yüce Divan kurumunun 1921 Anayasası ile ilk kez
oluşturulduğu ve cumhurbaşkanının ve bakanlar kurulu üyelerinin vatana
ihanetten, anayasayı ihlal etmekten veya cezayı gerektiren herhangi bir
suçtan dolayı yargılanabildikleri görülmektedir. Polonya Halk Cumhuriyeti
Dönemi’nde ise 1982 yılındaki bir anayasa değişikliği ile tekrar kurulan
Yüce Divanın varlığı 1997 Anayasası’nda da korunmuştur.
78
78
Ziemer,
Das politische System Polens, s. 142.
Polonya
TBMM Araştırma Hizmetleri Başkanlığı
134
135
Yüce Divan, bir başkan, iki başkan yardımcısı ve Sejm tarafından mevcut
yasama dönemi için milletvekili veya senatör olmayanlar arasından
seçilen 16 üyeden oluşur. Yüce Divan başkan yardımcıları ve mahkeme
üyelerinin en az yarısı hâkimlik görevini yapabilmek için gerekli vasıflara
sahip olmalıdır (Any. m. 199/1). Yargıtay birinci başkanı, Yüce Divana
başkanlık eder (Any. m. 199/2). Yüce Divanın üyeleri görevlerini yerine
getirirken bağımsızdır ve sadece Anayasa ve kanunlara bağlıdır (Any. m.
199/3).
Yüce Divan, makamlarında veya onun kapsamında Anayasa veya bir
kanunu ihlal etmekten dolayı anayasal sorumluluk çerçevesinde şu kişileri
yargılayabilir: Cumhurbaşkanı, başbakan ve bakanlar kurulu üyeleri,
Ulusal Banka başkanı, Yüksek Denetleme Kurulu başkanı, Ulusal Radyo-
Televizyon Yayın Kurulu üyeleri, başbakanın bir bakanlık üzerinden
yönetim yetkisi verdiği kişiler ve genelkurmay başkanı (Any. m. 198/1).
Ayrıca kanunda belirlenen sınırlar ölçüsünde, milletvekillerinin ve
senatörlerin devlet hazinesine veya yerel yönetime ait araziden herhangi
bir yarar sağlayan her türlü iktisadi faaliyette bulunması veya böyle bir
Yuvarlak
Masa Görüşmeleri
Polonya
TBMM Araştırma Hizmetleri Başkanlığı
134
135
taşınmazı edinmesine ilişkin yasağın ihlali dolayısıyla görevini kötüye
kullanma suçu ile yargılanması Yüce Divan tarafından gerçekleştirilir
(Any. m. 107 ve 198/2).
Yüce Divana başvuru hakkı cumhurbaşkanına, milletvekillerinin dörtte
birine ve soruşturma komisyonlarına tanınmıştır. Cumhurbaşkanına karşı
dava açılması, Ulusal Meclisin (Sejm ve Senato) toplam üye sayısının (560)
dörtte birinin vereceği önergeyi gerektirmektedir. Bu önerge, anayasal
sorumluluk açısından değerlendirilmek üzere ilgili Sejm komisyonuna
havale edilir. İlgili komisyon, önergenin işleme konulmasına ve dolayısıyla
dava açılmasının gerekli olduğuna karar verirse bu karar hakkında Sejm’i
bilgilendirir. Cumhurbaşkanına dava açılabilmesi için, Ulusal Meclis
toplam üye sayısının üçte ikisinin bu yönde karar vermesi gerekmektedir.
79
Yüce Divan, yargılama sonrasında ilgili kişiye dair olarak görevden
uzaklaştırma, üst düzey görev alamama, seçme ve seçilme haklarından
mahrum bırakma, daha önceden alınan paye, nişan ve şeref unvanlarının
geri alınması gibi kararlar verebilmektedir. Yüce Divan, işlenen suçun
şartlarının ceza kanununda belirlenmesi durumunda ilgili hüküm
doğrultusunda karar verebilmektedir.
80
5. ANAYASAL ORGANLAR ARASI İLİŞKİLER
5.1. 1997 Anayasası Öncesi 1989 Yuvarlak Masa Görüşmeleri ve
1992 Küçük Anayasası
Polonya anayasal sisteminde cumhurbaşkanı, hükümet ve parlamento-
nun yetki paylaşımına ilişkin kökenler 1989 yuvarlak masa görüşmelerine
götürülebilir. Şubat-Nisan 1989 arası görüşmelerin temelini, uygulamada
Komünist Parti’de bulunan devlet yetkilerinin devlet kurumlarına aktarıl-
ması oluşturmuştur. Günümüz Polonya hükümet sisteminin temellerine da-
yanak oluşturan yuvarlak masa görüşmeleri eski güç Polonya Birleşik İşçi
Partisi ile ileride cumhurbaşkanlığı da yapacak olan Lech Walesa önderli-
ğindeki Dayanışma Grubu (
Solidarnosc) arasında gerçekleşmiş ve Beşinci
Fransa Cumhuriyeti’ndeki yarı-başkanlık hükümet sistemine benzer bir
79
Ziemer,
Das politische System Polens, s. 142.
80
“The Judicial Authority”.