utamlacaq hərəkətlərdən deyil, həm də utamlacaq sözbrdən,
təkcə yuxarıda göstərilən adamlardan deyil, həm də хэЬэг
verə biləcək adamlardan (məsəbn, onların xidmətçiləri və
dostları) da eyni dərəcədə ııtamrıq. Ümumiyyətlə isə biz
əsaslı rəyini saymadığımızlardan utanmırıq, çünki, heç kəs
nə uşaqlardan, пэ də heyvanlardan utanmır və eyni bir şey
üçün həm tamşlardan, həm də yad adamlardan cyni cür
utanmırıq: tamşlar qarşısmda biz ancaq eb şeylərdən utam-
rıq ki, onun qanun qarşısında da həqiqətən utandırıcı oldu-
ğunu bilək. tnsanlar belə əhvali-ruhiyyədə utamrlar: birinci
si, əgər onların qarşısında, bizim dediyimiz kimi onlarm
utandığı insanlar durursa, bizim dediyimiz kimi, bu insanlar
eb insanlardir ki, hansilarma ki, biz hörmət edirik və onlar
da bizə hörmət edirbr və onlar üçün biz heyranliq predmeti
olmaq istəyirik, bundan başqa ebbridir ki, biz onlardan
nəyin isə xahişini etmişik, həm də, biz onların gözündə bəd-
nam olsaq, həmin xahiş rədd ediləcək; və əgər bu insanlar ya
baş verənbri, ya görürbrsə, ya da eb yaxındadırlarsa ki,
mütləq hər şeyi öyrənəcəkbr. (Samossa torpaqlarınm19
bölüşdürülməsindən xalq yığıncağında damşan Kidi, afinalı-
lara deyirdi ki, onlar təsəwür etsinbr ki, yunanlar burada-
dırlar, buna görə də onlar qəbul ediləcək qərarı nəinki eşi-
dəcəklər, həm də görəcəklər). Buna görə də pis gündə biz heç
vaxt öz rəqiblərimizin gözü qarşısmda olmaq istəmirik,
çünki, rəqibbrin adətən bizə qarşı diqqətləri kəskin olur
(thaymastai gar hoi dzölötai). Biz hələ özümüzün, ya da
əcdadlarımızın, ya da yaxm olduğumuz hər hansı başqasmm
adətən utanılacaq hərəkətləri və ya şeyləri olanda utanınq.
Buraya ümumiyyətb əvəzində utandığımız bütün şəxslər da
xildir, bunların sırasına bizim saydıqlarımız, eləcə də bizə
hər hansı bir münasibəti olanlar, bizim müəllimi və məsb-
hətçisi olduğumuz adamlar, bizim rəqabət apardığımız
adamlar da daxildir, ona görə ki, utanmağm təsiri altmda
biz beb adamlar qarşısında çox şeyi edirik və çox şeyi etmi-
rik. tnsanlar onlarm hərəkətbrinə bələd olan adamların
106
gözü qarşısında olmalı olanda və onlarm diqqət predmetinə
çevribndə daha çox utanırlar. Məhz buna görə də Dionisi-
nin20 əmri ib ölüm cəzasına məhkum olmuş şair Antifont
onunla birlikdə ölümə mohkum adamların şəhər darvazala-
rmm yanmdan keçərkən üzbrini örtdükbrini gördükdə de-
mişdir: “Siz nəyə görə üzünüzü örtürsünüz? Bəlkə ona görə
ki, onlardan biri sizi sabah görməsin? Utanmaq haqqında
bunu demək olar. Utanmazlıq haqqında anlayışı isə biz əks
müddəalardan əldə edə bibrik.
7. Xeyirxahlığın (xidmətin) tərifı, onu kimə və nə
zaman göstərmak lazımdır? - Natiq öz msqsədi
üçün bu anlayışdan песэ istifadə edə bilər?
Xeyirxahlığm пэ olduğunu müəyyənbşdirəndən sonra
aydm olacaq ki, insanlar kimə, nəyə görə və hansı vəziyyət-
də minnətdar olurlar. Qoy xeyirxahlıq (charis), yəni, onu
həyata keçirən insana xeyirxahlıq etdiyini deməyə imkan
verən hərəkət, ehtiyacı olan insana edibn xidmət olsun,
amma bu xidmət başqa bir xidmətin əvəzi kimi və onu gö-
stərən adama müəyyən mənfəət gətirmək üçün deyil, xidmət
göstəribn adamın mənfəəti üçün göstərilir.
Əgər xidmət ona çox ehtiyacı olan adama göstərilirsə,
ya da vacib və çətin şeylərə toxunursa, ya da о məhz
тйэууэп bir momentdə göstərilibsə, ya da xidməti göstərən
adam onu birinci, ya tək, ya da daha böyük səviyyədə göstə-
ribsə onda bu mühüm xidmətdir. Ehtiyac тйэууэп bir şeyə
can atmaqdır, xüsusilə e b şeylərə ki, onların yoxluğu тй эу
уэп əzablara səbəb olur: ehtiraslar, məsəbn, məhəbbət belə-
dir, eləcə də insanın fiziki əzablar və təhlükəbr zamanı hiss
etdiyi ehtiraslar da belədir, ona görə ki, təhlükəyə məruz qa-
lan və əzab çəkan insan onlardan qaçmmaq üçün ehtiraslı
arzu hiss edir. Məhz buna görə yoxsulluq və ya sürgün za-
manı insanın köməyinə gobn insanlar hətta onların köməyi
cüzi olsa beb xidmət göstərmiş hesab olunurlar, ona görə ki,
107
ehtiyac böyük və vaxt isə qiymətlidir; məsələn, Likeyada hə-
sir21 vermiş adam belə hərəkət etmişdir. Beləliklə, madam
insanların kima, пэуэ görə və hansı vəziyyətdə təşəkkür et-
dikləri aydmdır, onda xidmət məhz belə şeyləro, ogor beləsi
olmasa, onda onlara bərabər və ya mühiim olanlara aid ol-
malıdır, bəzi insanların belə ehtiyac və məyusluq içində ol-
duğunu və başqalarınm isə onlara beb ehtiyacı aradan qal-
dırmaq üçiln yardım etmiş olduğunu və etdiyini göstərərək
buradan bir nəticə çıxarmağın lazım olduğu aydındır. Həm
də, xidmətin əhəmiyyətini песэ aradan götürmək və insam
təşəkkür etməkdən azad etmək üçün пэ etmək lazım olduğu
da aydındır: demək olar ki, bu adamlar ya xidməti öz şəxsi
mənfəətlərinə görə edibbr (bu isə dediyimiz kimi xidmət
deyil), ya da onlar şərait ib əlaqədar belə hərəkət edibbr, ya
da beb hərəkət etməyə məcbur idilər, ya da onlar xidməti
sadəcə olaraq etməyiblər, тйэууэп bir fikirb, ya da fıkirsiz
etməyə məcbur qalıblar, hər iki halda xidmət başqa bir şeyin
naminə göstərilib, buna görə də xidmət kimi adlandırıla
bilməz.
Bu zaman bütün kateqoriyaları nəzərə almaq lazımdır,
ona görə ki, madam xidmət fılan şeydir və ya fılan həcmdə-
dir, у a da hər hansı keyfıyyətlərə malikdir, ya da nə vaxt isə,
ya da harda isə baş veribsə, onda xidmət eb xidmətdir.
Sübut kimi beb mülahizələri göstərmək olar ki, daha
az vacib olan halda bizə xidməti göstərmədibr, ya da
diişmənlər tiçtin eyni şeyi və ya пэ isə ona bərabər şeyi etdi-
br, ya da ondan böyük xidməti göstərdibr, çünki, bunun
öziinün də bizim özümüzə görə edilmədiyi aydındır, ya da
əgər şüurlu şəkildə пэ isə pis bir şey edilibsə də, heç kəs pis
şeybrə ehtiyacı olduğunu boynuna almaz.
8. Əzabın tərifı. - Bu hissi kim keçirs hihr və keçirə
bilməz? - Kim və nə rdhm hissi yarada bilər?
108
Beblikb, biz, xeyirxahlıq etməyin və etməməyin пэ ol-
duğu barəsində də danışdıq.
fndi isə bizdə rəhm (eleos) yaradan şeybr haqqında,
kimə və hansı vəziyyətdə olarkən rəhm hiss etməyimiz bars-
sində danışaq. Qoy rəhmi insam layiq olmadığı halda yaxa-
layan, nəticəsi ölüm, ya da ziyan olan, bizim özümü
2
ü, ya da
bizə yaxm olanları yaxalaya bibcək və həm də çox yaxmda
görünən fəlakətin görünüşii qarşısmda yaranan тйэууэп qə-
bildən olan qəmginlik hesab edək. Axı, aydındır ki, insan
rəhmi hiss etmək üçün, hesab etməlidir ki, onun özünün, ya
da yaxınlarından birinin göstərdiyimiz şəkildə, ya da ona
oxşar şəkildə, ya da ona yaxın şəkildə fəlakətə diişməyi
miimkündür.22 Ona görə də tamamib məhv olmuş adamlar
rəhm hiss etmirlər; onlar hesab edirbr ki, daha başlarına
bundan artıq şey gəb bilməz, çünki artıq olan olub; eləcə də
özbrini tam xoşbəxt hesab edən insanlar da rəhm hiss etmir-
br, amma özbrini təkəbbürlü aparırlar: madam onlar özb-
rini bütün nemətlərə sahib hesab edirbr, onda heç bir pisliyə
məruz qalmamaq kimi nemətə də sahibdirbr, çünki, bu da
nemətlərin sırasma daxildir. Özbrinin zərər çəkə biləcəyinin
mümkün olduğunu hesab edənbrin sırasma isə artıq zərər
çəkmiş və ölümdən qurtarmış insanlar, düşüncə və təcriibə
cəhətdən daha yetkin insanlar, zəif adamlar və daha çox
qorxaq adamlar, е1эсэ də savadh adamlar (çünki beb adam
lar düzgün düşünürlər) daxildir. Valideynləri, ya da uşaqları,
ya da arvadları olanlar da bu sıraya daxildir, çünki, onlarm
hamısı bizə yaxmdır və qeyd olunmuş fə'akətbrə düçar ola
bibrbr. Həm mərd ehtirasların (məsəbn, qəzəb və cəsur-
luğun) təsiri altında olmayan, həm də yilksək təkəbbürlü əh-
val-ruhiyyədə olmayan adamlar пэ gəbcəyi, пэ də zərər çəkə
biləcəklərini düşünmürbr, amma öz ovqatlarına görə onlar
orta mövqe tuturlar. Buraya həm də tam qorxunun təsiri
altında olan insanlar da daxildir, çünki, qorxu keçirmiş in-
sanlarm başı öz şəxsi vəziyyətlərinə qarışdığı üçün onlar
rəhm hiss etmirlər. Rəhm hissini ancaq e b insanlar hiss edir
109
Dostları ilə paylaş: |