qin vəzifəsi insanları e b bir hala gətirməkdir ki, bu halda
insanlar qəzəblənsinlər və natiq onları inandırmalıdır ki,
dinbyicilərin qəzəbləndikbri şeyə rəqiblərin aidiyyəti var və
bu rəqiblər məhz qəzəblənməli olduğumuz adamlar kimidir.
3. “Mərhəmstli olmaq” anlayışı. - İnsanlar kimə və
пэуэ görə mərhəmətli olurlar? - insanlar hansı əh-
vali-ruhiyyədə mərhəmətli olurlar? Natiq bu ehti-
rasdan öz məqsədi üçün istifadə etməlidir?
“Qəzəblənmək” (orgidzesthai) anlayışı “mərhəmətli
olmaq” (praynesthai) anlayışına və qəzəb də mərhəmətə
(praot6s) əks olduğu üçün, nəzərdən keçirmək lazımdır ki,
insanlar hansı vəziyyətdə olanda mərhəmətli olurlar, kimə
qarşı mərhəmətli olurlar və nəyin nəticəsində mərhəmətli
olurlar. “Rəhmə gəlmək” anlayışını qəzəbin dayandırılması
və sakitləşməsi kimi müəyyən edək. Əgər insanlar onlara
etinasızhq edən insanlara qarşı qəzəblənirlərsə (etinasızlıq
isə bir növ iradi bir şeydir) onda aydmdır ki, insanlar belə
bir şey etməyənbrə və ya bunu qeyri-iradi edənlər və ya beb
görünənlərə və həm də elədiyinin əksini eləmək istəyənlərə,
həm də bizə qarşı eb bil özünə qarşı münasibət bəsləyən
adamlara - ona görə ki, heç kəs haqqında fikirbşmirbr ki,
o, özii-özünə qarşı etinasızlıq edir - eləcə də etiraf edənbrə
və peşman olanlara (bu halda insanlar ebdikbri üçün peş-
mançılığı bir növ mükafat kimi alaraq qəzəblərini soyudur-
lar) qarşı mərhəmətli olurlar. Buna sübutu qulların cəzalan-
dırıldığı zaman tapmaq olar: biz эп çox bizə etiraz edən və
öz təqsirini boynuna almayanları cəzalandırırıq, özbrinin
cəzaya layiq olduqlarım boyun alanlara qarşı isə daha qə-
zəblənirik. Bunun səbəbi odur ki, aşkar olam inkar etmək
həyasızlıqdır, həyasızlıq isə etinasızlıq və nifrətdir, ona görə
ki, biz çox nifrət etdiyimizdən utanmınq. Biz həm də elələri-
nə qarşı mərhəmətli oluruq ki, o, Özünü bizə münasibətdə
əksiltsin və bizə zidd olmasm. Hesab edirik ki, bu insanlar
90
özbrinin bizdən daha zəif olduqlarım etiraf edirlər, daha
zəif etinasızlığa meyl edə bilməz. Özbrini kiçildən adamlara
qarşı qəzəbin sönməsini itlərin misalmda da görə bibrik, on
lar heç vaxt yerə oturanları dişbm irbr.8 Biz həm də, biz cid-
di olan zaman bizə ciddi yanaşanlara qarşı münasibətdə
mərhəmətli oluruq: bizə elə gəlir ki, beb insanlar bizim qay-
ğımıza qalır və bizə qarşı etinasız yanaşmırlar. Kimlərin ki,
bizim üçün etdikbri xidmətinin əhəmiyyəti onlarm bizim
qarşımızdakı günahmdan çoxdur və kimlər ki, bizi dib tutur
və bizə yalvarır, biz onlara qarşı mərhəmətli oluruq, ona gö-
гэ ki, beb insanlar bizdən aşağıdır. Biz həm də eb insanlara
qarşı mərhəmətliyik ki, onlar heç kimə, ya da yaxşı adamla-
rm heç birinə, ya da bizim kimi olan adamlarm heç birinə
qarşı təkəbbürb, istehza və etinasızlıqla yanaşmırlar. Ümu-
miyyətb, mərhəmətli əhval-ruhiyyənin yaranmasma səbəb
olan şeyi biz buna əks olan anlayışdan götürməliyik. Biz
qorxduğumuz və ya utandığımız adamlara пэ qədər ki, bu
hissləri hiss edirik, qəzəbbnə bilmirik, ona görə ki, eyni za
manda həm qorxmaq, həm də qəzəblənmək olmaz. Qəzəbin
təsiri altmda пэ isə etmiş adamlara da biz ya heç qəzəblən-
mirik, ya da az qəzəblənirik, ona görə ki, təsəwürümüzə gö-
rə onlar bunu etinasızlıq nəticəsində etməyiblər. Çünki, heç
kəs qəzəbbnən zaman etinasızlıq hiss etmir: etinasızlığa dil-
xorluq aid deyil, amma qəzəb dilxorluqla birbşib. Bizə
hörmətb yanaşanlara qarşı da biz mərhəmətli münasibət
bəsbyirik.
Aydındır ki, vəziyyəti qəzəbə əks olanlar mərhəmətli-
dir, beb vəziyyət isə zarafatı, gülüşü, bayramı, səadəti, uğu-
ru, gözü toxluğu, ümumiyyətb, dərd-qəmsiz vəziyyəti, tə-
kəbbürsüz məmnunluğu və sadə arzuları müşayiət edir.
Mərhəmətli əhval-ruhiyyə həm də eb hallarda meydana çı-
xır ki, bu zaman qəzəb köhnəlir və sakitbşir, ona görə ki,
zaman qəzəbi soyudur. Нэг hansı bir şəxsə daha əw əlbr ve-
rilmiş cəza da başqa bir şəxsə qarşı yönəldilmiş daha güclü
qəzəbi eyni cür yumşaldır. Məhz buna görə də xalq Filokra-
91
ta9 qəzəblənən zaman о, ona verilmiş suallara ağıllı cavablar
vermişdir. Ondan soruşmuşdular: “Nəyə görə sən özünü tə-
mizə çıxarmırsan?” Cavab: - “Hələ vaxtı deyil.” - “Bəs vaxtı
haçan olacaq?” - “Nə vaxt görsəm ki, başqa adama böhtan
atırlar”. Axı, insanlar öz qəzəblərini başqa birinin üstünə
tökəndə yumşalırlar, məhz Erqofilin başına belə hadisə gəl-
mişdi: baxmayaraq ki, insanlar Kallisfendənsə10 ona qarşı
çox qəzəbli idibr, məhz ona bəraət verdilər, ona görə ki, bir
gün əvvəl Kallisfeni ölümə məhkum etmişdilər. Yazığımız
gəbnlərə, həm də böyük fəlakətlərə məruz qalanlara qarşı da
mərhəmətli oluruq, ona görə ki, bu fəlakətlər bizim onlara
qəzəb nəticəsində edəcəyimizdən böyükdür; bu halda biz bir
növ məmnun qaldığımızı fikirbşirik. Biz həm də о vaxt
mərhəmətli oluruq ki, öz fikrimizə görə haqlı deyilik və əda-
lətli olaraq dözürük, ona görə ki, qəzəb heç vaxt ədalətli
olana qarşı yönəlmir, əlimizdəki halda, bizim fikrimizcə, biz
ədalətə zidd olaraq əziyyət çəkmirik, qəzəb isə, dediyimiz
kimi, məhz bunun nəticəsində yaranır. Bunu nəzərə alaraq,
iş ilə cəza verməzdən əvvəl söz ilə cəza vermək lazımdır; belə
halda, hətta cəzalandırılan qullar da az hiddətlənirlər. Biz
fıkirləşəndə ki, cəza alan şəxs, bu cəzanı məhz bizə görə və
məhz bizə etdikbrinin əvəzi olaraq çəkdiyni bilməyəcək,
onda bu halda qəzəbimiz yumşalır, ona görə ki, qəzəb hər
hansı bir тйэууэп şəxsə qarşı yönəlmiş olur, bu da ki, qəzə-
bin tərifindən aydındır. Buna görə də şair ədalətli olaraq
demişdir:
Şəhərləri dağıdan Odissey odur.11
Е1э bil ki, onun rəqibi пэуэ görə və kim tərəfindən cə-
zalandırıldığım hiss edənə qədər o, özünü intiqamı alınmış
adam kimi hiss etməyəcəkdi. Bebliklə, biz qəzəbimizi hiss
etməyənlərə, həm də ölülərə qarşı qəzəbbnmirik, bu zaman
onu nəzərə alırıq ki, onlar эп dəhşətli fəlakətə məruz qalıb-
lar və ağn hiss etməyəcəklər, ebcə də bizim qəzəbi də hiss
92
etməyəcəkbr, halbuki, qəzəblənənlər məhz bunu istəyirlər.
Buna görə də, şair öbn dostuna görə qəzəblənən Axilli sakit-
bşdirmək üçün Hektor haqqmda yaxşı demişdir:
Axill cansız cəsədi öz qəzəbi ib təhqir edir.12
Aydındır ki, öz dinbyicibrini yumşaltmaq istəyən na-
tiqbr öz nitqlərində bu ümumi müddəalara əsaslanaraq çıxış
etməlidirbr; bu yolla onlar dinləyicibrdə lazımi əhvali-
ruhiyyə yarada bibrlər, dinbyicibri qəzəbbndirən şəxsləri
isə ya dəhşətli adam kimi, ya hörmətə layiq adam kimi, ya
daha əvvəl тйэууэп xidmət göstərmiş adam kimi, ya öz ira-
dəsinə zidd hərəkət etmiş adam kimi, ya da öz hərəkətindən
çox peşman olmuş adam kimi təqdim edə bibrbr.
4. “Sevmək" anlayışımn və "dost” anlayışımn tərifı.
- insanlar kimi və пэуэ görə sevirbr? - Dostluğun
növbri və dostluğıın xidmətə münasibəti. -
Düşmənçilik və nifrət anlayışı, onların qəzəbə
münasibəti. - Natiq bu anlayışlardan öz məqsədi
üçün necə istifadə edə bibr?
Insanlar kimi sevirbr və kimə nifrət edirbr və niyə? -
Bu barədə biz dostluq (philia) və sevgi (philelin) anlayışlarını
тйэууэп edəndən sonra danışacağıq. Qoy sevmək insanm
nemət hesab etdiyi şeybri özü üçün deyil, kimin üçün isə ar-
zulaması və imkan daxilində bu nemətləri ona verməyə səy
göstərməsi hesab olunsun. Dost isə sevən və qarşılıqlı olaraq
sevilən adamdır. Bir-birinə qarşı beb münasibətdə olduqla-
rım hiss edən insanlar özbrini dost hesab edirbr. Madam ki,
bu müddəalar тйэууэп edilib, onlar bizimb bir yerdə se-
vincimizə sevinən və qəmimizə qəmbnən və bunu пэуэ görə
isə deyil, bizim özümüzə görə edən adam labüd olaraq dost
93
Dostları ilə paylaş: |