о vaxt olur ki, mənfəət yaxm, cəza isə uzaqda olsun. Özlərini
saxlaya bilməyən adamlar belə vəziyyətə düşürlər, özünü
saxlaya bilməmək isə bizim istəklərimizin predmeti olan hər
şeyə aid ola bilər. Cinayət həm də e b hallarda baş verir ki, о
vaxt həm cinayət, həm də ona görə veribn cəza ib bütün xo-
şagəlməz şeybr dərhal insamn başına gəlir, məmnunluq və
faydanı isə ancaq gec, amma daha uzun çəkən vaxt üçün əl-
də edilir, beb qəbildən olan şeylərə özlərini saxlaya bilən və
daha ağıllı adamlar can atırlar.
Cinayət həm eb adamlar tərəfmdən həyata keçirilir ki,
onlarm öz hərəkətbrini təsadüf, ya zərurət ib, ya təbiətin
qanunu, ya da vərdişib izah edə bilsinbr - ümumiyyətlə eb
hallarda ki, cinayətin deyil, səhvin baş verdiyini sübut et-
məyə imkan olsun. Ədalətsizlik həm də eb hallarda baş ve
rir ki, о vaxt mərhəmət əldə etmək mümkün olsun. Ədabtsiz
hərəkət etməyə həm də ehtiyacı olan adamlar qərar verirbr,
həm də ehtiyac iki cür olur: yoxsul adamlarda olduğu kimi
ən zəruri şeylərə, ya da varlılarda olduğu kimi lazımsız şey-
lərə. Cinayət etməyə həm də eb adamlar qərar verirlər ki,
onlarm ya çox yaxşı, ya da çox pis şöhrəti olsun, birincibr
bunu edən zaman hesab edirbr ki, onlardan heç kim şübhə-
lənməz, ikincilər isə fikirbşirbr ki, bu işdən onların şöhrəti
azalmaz.
tnsanlar belə əhval-ruhiyyələrlə cinayət etməyə qərar
verirbr.
Cinayətin obyekti olan adamlar və şeybr adətən beb
olurlar: onlar bizdə olmayan şeylərə malik olurlar və bu
zaman iş həmin şeybrin nə isə zəruri və ya həzz verən bir şey
olmasından asılı deyil.
Ədabtsizlik həm yaxın, həm də uzaq olan adamlar
qarşı həyata keçirilir, birinci halda qisas tez, ikinci halda isə
gec baş verir, məsələn, karfagenlilərin qarət ediləcəkləri hal
da baş verəcək hadisə kimi79 “Ehtiyat tədbirləri görməyən,
qorunmayan, həddindən çox sadəlövh adamlar da haq-
sızlığa məruz qalırlar, ona görə ki, bu halda hamının diq-
74
qətindən tez gizlənmək olar, qayğısız insanlar ona görə haq-
sızlığa məruz, qalırlar ki, işi məhkəmə ilə aparmaq üçün
qayğıkeş adam olmaq lazımdır, vicdanlı adamlar isə ona gö-
гэ haqsızlığa məruz qalırlar ki, onlar öz mənfəətlərinə görə
mübahisəyə girməyə qabil deyildirbr. Çoxları tərəfmdən
təhqir olunmuş, amma işi məhkəməyə çatdırmayan adamlar
da haqsızhğa maruz qalaraq məsəldə deyildiyi kimi asanlıqla
miziyalılann80 qənimətinə çevrilirbr. Heç vaxt təhqir olun-
mamış, ya da onlara tez-tez məruz qalan adamlar da haqsız-
lığa məruz qalırlar, ona görə ki, həm onlar, həm də bunlar
heç bir ehtiyat tədbiri görmür - birincibr hesab edirbr ki,
heç kəs, heç vaxt onlan təhqir etməyəcək, ikincibrin fıkrinə
görə isə artıq heç vaxt heç kəs onları təhqir etməyəcək. Böh-
tana məruz qalmış və ya böhtanlanmağı asan olan insanları
da incitmək asan olur, ona görə ki, beb adamlar adətən ha-
kimlardən qorxaraq prosesə başlamır və özbrinə qarşı heç
kəsdə inam yarada bilmirbr; bu adətən özlərinə qarşı ümu-
mi nifrət və paxıllıq yaratmış adamların başma gəlir. Əda-
lətsizlik həm də elə insanlara qarşı çevrilir ki, onlara qarşı
bizdə nə isə olsun - bu onlarm əcdadlarına da, özbrinə də,
ya da dostlarına aid ola bibr, onlar bizi incitdiklərinə görə,
ya da bizim özümüzü, ya da bizim əcdadlarımızı, ya bizə ya
xm adamları incitmək istədikbrinə göra biz onlara qarşı
ədabtsizlik etmək istəyirik, zərb-məsəb görə kin-kidurətə
ancaq bəhanə lazımdır. Həm düşmənbri, həm də dostları
(incidirbr) ona görə ki, birincibri incitmək asan, ikincibri
isə incitmək xoşdur, dostları olmayan, пэ yaxşı danışmağı,
nə də iş aparmağı bacarmayan adamları da incitmək asan-
dır, ona görə ki, beb insanlar işi məhkəmə yolu ib apar-
mağa can atmır, ya barışığa gedir, ya da heç nəyi axıra qə-
dər çatdırmırlar. Çox vaxt eb insanlarla ədabtsiz rəftar
edirbr ki, onlar üçün məhkəmə ebmək üçün vaxt sərf etmək
namünasibdir, məsələn, öz əlləri ilə özbri üçün çörək pulu
qazanan əcnəbibr və sənətkarlar, çünki bu adamlar aza qa-
ne olaraq barışır və işə tez xitam verirbr. Ədabtsizlik eb
75
adamlara qarşı asanlıqla edilir ki, onlar özləri də çox şeydə
və ya indi onlara qarşı ədalətsizlik edilən şeydə ədalətsizlik
edibbr, əgər bir şəxs başqalarına qarşı ədalətsizlik etməyə
vərdiş edibsə və onun özünə qarşı da məhz belə hərəkət olu-
nubsa, onda ədalətsizlik demək olar ki, ədabtsizlik kimi
görünmür, məsələn, песэ ki, hamım təhqir etməyə vərdiş et-
miş adamı bir nəfərin təhqir etməsi. Bizi incidən, ya da incit-
mək istəyən, ya da incidəcək adamlarla da ədalətsiz rəftar
edirik; bu halda ədalətsizliyin özündə пэ isə xoş və gözəl bir
şey olur və demək olar ki, ədalətsiz kimi görünmür. Biz həm
də elələrini asanlıqla incidirik ki, onlarm alçalması ya bizim
dostlanmıza, ya bizim sevdiklərimizə, ya bizim ağalara, ya
da ümumiyyətlə asılı olduğumuz və hər hansı bir mənfəət
ala biləcəyimiz adamlara xoş olsun. Biz həm də elə adam
lara qarşı ədalətsizlik edirik ki, onları artıq mühakimə etmi-
şik və onlarla əlaqələri kəsmişik. Kallipp Diona81 qarşı
münasibətdə belə hərəkət etmişdir, ona görə ki, belə hərəkət-
lər ədalətsiz görünmür. Eynilə belə biz elə adamlar ilə rəftar
edirik ki, biz onları incitməsək də, başqaları incidəcək, belə
ki, bu halda tərəddüd qeyri-mümkün görünür; rəvayətə görə
Enesidem məhz beb etmişdir, o, hansı isə bir şəhəri əsarət
altına almış Qelona kottabi göndərərək onu özünü görmək
üçün nəzərdə tutduğu işi onu qabaqlayaraq etdiyi üçün təb-
rik etmişdir.82 Haqsızlıq çox vaxt e b hallarda baş verir ki, о
zaman bu incidilmiş adamlar üçün çoxlu yaxşılıq etməyə
imkan versin, ona görə ki, bu hallarda fessasiyalı Yason
demişkən - günahları təmizləmək asandır, hərdən ədalətsiz
hərəkət etmək lazımdır ki, çoxlu ədalətli iş görməyə imkanm
olsun.83
tnsan elə ədalətsiz hərəkətləri asanlıqla etməyi özünə
rəva bilir ki, onları etmək hamıda, ya da bir çoxunda vərdi-
şə çevrilsin, ona görə ki, bu halda bağışlanmağa ümid var.
Biz e b predmetbri oğurlamağı asanlıqla qərara alırıq ki,
onları gizbtmək və xərcləmək asan olsun. Məsələn, ərzaq
ehtiyatları, bura həm də formasını, rəngini və tərkibini da-
76
yişməkb asanlıqla başqa hala sahna bibn predmetbr, bir
çox yerlərdə asanlıqla gizlədilə bilən predmetbr; bu sıraya
həm də bir yerdən başqa yerə rahat aparıla bibn, kiçik
həcmli yerlərdə gizbdib bilən şeybr, həm də əksər hallarda
oğrularda tapılan şeybrin oxşarları daxildir. tnsan çox vaxt
başqalarmı e b təhqir edir ki, təhqir olunmuşlar onların ba-
rəsində danışmağa utamrlar, məsəbn, bizim arvadlarımıza,
ya özümüzə, ya oğullarımıza qarşı binamusluq ediləndə çox
vaxt biz elə hərəkətlər edirik ki, onların məhkəmə yolu ilə
təqibi prosesini başlayan adam tərəfındən məhkəməbrdə
dava çəkməyə olan adi ehtıras kimi görünə bibr. Buraya az
əhəmiyyətli və bağışlanması yüngül olan hərəkətbr aiddir.
15. Ədalətin və ədalətsizliyin тйэууэп olunmasımn iki-
tərəfli üsulu. - Xüsusi qanun və ümumi qanun. - Əda-
htsiz кэтэкэйэпп iki kAteqoriyası. - Yazılmamış
qanunların iki növü. - Həqiqət atılayışı.
Ədalətsiz hərəkət edən adamlarm əhval-ruhiyyəsi haq
qmda ədalətsizliyə məruz qalan şəxslər və əşyalar haqqında
və onların baş verməsinin səbəbbri haqqmda göstərə bi-
bcəyimiz bütün mülahizəbr təqribən bunlardır. Нэг şeydən
əwəl ədalət ib uzlaşan və uzlaşmayan, hər qisimdən olan
hərəkətbri araşdıraq.
Ə dabt və ədalətsizlik anlayışları ikitərəfli iki üsulla
müəyyənbşdirilir: qanunun iki kateqoriyasma uyğun və on
larm toxunduğu insanlara uyğun. Мэп təsdiq edirəm ki,
xüsusi qanun və ümumi qanun mövcuddur.84 Мэп e b qanu-
nu xiisusi adlandırıram ki, onu hər bir xalq özü üçün qoyub;
bu qanun həm yazılmış, həm də yazılmamış olur.85 Təbii
qanunu isə mən ümumi qanun adlandırıram. Hamı üçün
ümumi, öz təbiətinə görə ədalətli və ədabtsiz eb bir şey var
ki, bütün xalqlar tərəfındən olduğu kimi qəbul olunur, bax
mayaraq ki, bu barədə onlarm arasmda heç bir saziş və hət-
ta heç bir əlaqə yoxdur. Yəqin ki, qadağan olunmasma
77
Dostları ilə paylaş: |