baxmayaraq Polinikin cənazəsinin basdırılmasına tamamilə
razı olduğunu təsdiqləyən Antiqona məhz belə növ ədaləti
nəzərdə tuturdu86, belə ki, bu yaranmış hal təbii ədalət sahə-
sinə aiddir.
О, пэ bu gün, пэ də dünən yaranıb;
о, əbədi yaşayır və heç kəs deyə bilməz ki, o, gəlib.87
Bu əsasda Emnedokl bütün canlı məxluqlan öldürməyi
qadağan edir; belə növdən olan hərəkət bəzilərinin gözündə
ədalətli, digərlərinin gözündə isə ədalətsiz görünə bilməz;
amma bu qanun bütün insanlar üçün məcburi olaraq bütün
geniş efir və ölçüsüz yer məkanında qüvvəyə malikdir.88
Alkidamant öz Messena nitqində də eyni şeyi deyir.89
Cinayətlər törədildiyi şəxslərə qarşı münasibətdə ikitərəfli
qaydada тйэууэп olunur: пэ etmək lazımdır və пэ etmək
lazım deyil, bütün cəmiyyətə aid ola bibn, ya da onurı bir
üzvünə aid ola bilər; buna uyğun olaraq ədalətlə uzlaşan və
ona əks olan hərəkətlər də iki növdən ola bilər: onlar ya bir
тйэууэп şəxsə, ya da bütöv cəmiyyətə aid ola bilər; zina-
karlıq və adam döyən insan hər hansı bir тйэууэп şəxsə
qarşı ədalətsizlik edir, hərbi qulluqdan yayınan insan isə
bütün cəmiyyətə qarşı ədalətsiz hərəkət edir.
Beləliklə, bütün ədalətsiz hərəkətləri bütövlükdə cə-
miyyətə aid olan və cəmiyyətin bir və ya bir neçə üzvünə aid
olan hərəkətlərə böldükdən sonra ədalətsizliyin obyekti ol-
mağm пэ olduğu məsələsinə qayıdaq. Ədalətsizliyin obyekti
olmaq bunu özbaşma olaraq edən şəxs tərəfındən ədalətsiz-
liyə məruz qalmaq deməkdir, belə ki, biz daha əvvəl90 əda-
lətsizliyin törədilməsini özbaşınalıq kimi тйэууэп etmişdik.
Ədabtsiz hərəkətin obyekti mütləq haqsızlığa məruz qalır və
həm də öz istəyinə zidd olaraq, haqsızlıq anlayışı yuxarıda
deyilənlərdən aydındır (çünki, biz yuxarıda öz-öziinə xeyir
və şərin nə olduğunu тйэууэп etmişdik), eləcə də özbaşma-
78
lıq (biz demişdik ki, insanın bib-bilə etdiyi bütün hərəkətlər
özbaşınalıqdır91) anlayışmm пэ olduğu da aydmdır.
Bebliklə, bütün hərəkətbr zəruri olaraq ya bütün cə-
miyyətə, ya da onun ayrıca üzvünə aid olur və insan tərəfın-
dən ya tam xəbərsiz və istəyinə zidd olaraq, ya da könüllü və
tam şüurlu surətdə həyata keçirilir, bu son hərəkətlərdən bə-
ziləri qəsdən, digərbri isə affekt halında törədilir.
Qəzəb haqqmda biz ehtiraslar haqqmda traktatda da-
mşacağıq, insanların nəyi bilərəkdən və hansı əhval-ru-
hiyyəyə belə etdiyi haqqmda əvvəl damşmışdıq.92
Çox vaxt insanlar məlum hərəkəti törətdiklərini bo-
yunlarına alsalar da, hərəkətin məlum qiymətbndirilməsi və
qiymətbndirilmənin özü ib razılaşmırlar, məsəbn, insan
təsdiq edir ki, o, nəyi isə götürüb, amma oğurlamayıb və ya
o, birinci vurub, amma təhqir etməyib, ya da kimib isə əla-
qədə olub, amma zina etməyib, ya da oğurluq edib, amma
küfr etməyib, ona görə ki, onun oğurladığı Allaha məxsus
deyil, ya da, o, başqasmın tarlasmı şumlayıb, amma bu tarla
ictimai deyil, у a da о, düşmənlərb əlaqədə olsa da, xəyanət
etməyib - bütün buna bənzər halları nəzərə alaraq müəyyən
etmək lazımdır ki, oğurluq, təhqir, zina пэ deməkdir, bu
onun öçün lazımdır ki, biz nəyin isə olduğunu, ya da nəyin
isə olmadığmı sübut etmək istədiyimiz haqqında həqiqəti
aşkara çıxaraq.
Bütün oxşar hallarda əsas məsəb odur ki, məlum hadi-
sə ədabtsiz və pisdir, ya yox: axı, insanın ədabtsizliyi və ya-
rarsızlığı niyyətində olur, təhqir və oğurluq kimi ifadəbr isə
qabaqcadan niyyətin olduğunu göstərir: heç də həmişə baş-
qa adamı vuran adam bununla onu təhqir etmiş olmur, bu о
zaman düz olar ki, о, bunu başqa bir məqsədlə etsin, məsə-
b n , öz-özünə ləzzət vermək üçün, heç də həmişə nəyi isə gizli
şəkildə götürmüş adam oğurluq etmiş olmur, bu ancaq о
zaman olur ki, о, bunu edəndə başqasma zərər vurmaq və
götürülmüş şeyi mənimsəmək arzusunda olsun.
79
Başqa hallara münasibətdə demək olar ki, onlar nə-
zərdən keçirdiyimiz hallar kimidir.
Ədalətli və ədalətsiz olanlar iki növ olduğu üçün və ya-
zılı qanunlarm пэ barəsində bəhs etdiyini artıq dediyimiz
üçün, onda bizə ancaq yazılmamış qanunlardan danışmaq
qalır. Onlar iki qəbildən olur: onlardan bəzibri məziyyət və
nöqsanların ifrat büruzə verilməsini nəzərdə tutur ki, onlarla
tərif və məzəmmət, şərəfsizlik və şan-şöhrət, ümumi hörmə-
tin izharı buna xeyirxahlara münasibətdə minnətdarlıq, yax-
şıhğa yaxşılıqla cavab vermək, dostlara kömək və s. daxildir
- bağlıdır. Yazılmamış qanunların yerdə qalanları isə xüsusi
yazılmış qanunda olan çatışmamazlıqları doldurur, belə ki,
həqıqət ədabtin sahəsinə aid edildiyinə görə yazılmış qanun-
lara baxmayaraq ədabtli olan bir şeydir.
Yazılı qanunda olan belə çatışmamazlıqlara bəzən qa-
nunvericilər tərəfmdən könüllü şəkildə yer verilir, bəzən isə
bu onlarm iradəsinə zidd şəkildə olur: qanunun çatışma-
mazlıqları onlarm nəzərindən qaçanda bu iradəyə zidd olur,
onlar əldə olan hadisəyə dair heç bir təlimat verə bilməyən-
də isə bu könüllü olur, ona görə ki, onların qərarı ümumilik
xarakteri daşımahdır. Verilmiş hal isə həmişə olana deyil,
əksər hallarda olana aiddir. Eyni şeyi о hallara aid də de-
mək olar ki, onlarm barəsində her hansi bir göstəriş vermək
çətindir, çünki onlar çox hədsizdir, məsələn, dəmir ilə xəsa-
rət yetirməyi qadağan etməklə тйэууэп etmək çətindir ki,
bu qadağan hansı uzunluqda və məhz песэ dəmiri nəzərdə
tutur: belə hesablamalar üçün heç insan həyatı çatmaz.
Beləliklə, пэ vaxt ki, dəqiq qərar vermək mümkün de
yil, bununla b eb qanunverici qərar çıxarmaq zəruridir. Beb
hallarda ümumi ifadələr işlətmək lazımdır. Buradan beb nə-
ticə çıxır ki, əgər əlində dəmir üzük olan kim isə başqa ada
ma əl qaldırırsa, ya da ona zərbə vurursa, onda yazılı qanu
na görə o, təqsirkardır və ədalətsiz hərəkət edir - həqiqət
məhz budur.
80
Əgər bizim tərəfimizdən anlayış həqiqət anlayışxdırsa,
onda buradan aydın olur ki, haqiqətə uyğun olan və ona
uyğun olmayan nədir və hansı insanlar həqiqət anlayışına
(oycepieiceis) uyğun gəlmir. Mərhəmətə layiq hər şey həqi-
qət anlayışına uyğundur. Bundan başqa, həqiqət səhvlərə,
ədalətsiz hərəkətlərə və bədbəxt hadisəbrə eyni qiymət ver-
məməyi təbb edir. Bədbəxtliklərin sırasına bütün niyyətsiz
və heç bir pis flkir olmadan baş verən hadisələr aiddir; səhv
nəticəsində baş verən bədbəxt hadisəbrin sırasma isə nöqsan
nəticəsində deyil, niyyət nəticəsində baş verənlər daxildir;
ədalətsiz hərəkətbr sırasma isə həm niyyət, həm də nöqsanlı-
lıq nəticəsində baş verən bütün hadisələr daxildir, ona görə
ki, ehtirasın təsiri altmda edibn hər şey nöqsan hesab olu
nur.
Həqiqət ondadır ki, insanın zəiflikbri bağışlansın, həm
də ondadır ki, qanun deyil, qanunverici, qanunun hər nöq-
təsi deyil, qanunvericinin flkri nəzərdə tutulsun, hərəkətin
özünü deyil, onu edən insanın niyyətini, özü də bir hissəsini
deyil, bütövlükdə nəzərdə tutsun, ona görə ki, diqqəti məlum
hadisədə insanın özünü песэ göstərməsinə deyil, onun həmi-
şə, ya da əksər hallarda песэ olmasına versin. Həqiqət həm
də ondadır ki, edilmiş yaxşılıq çəkilmiş pislikdən tez yaddan
çıxmasm, bizə edilmiş yaxşılığı da etdiyimiz yaxşılıqdan da
ha tez yaddan çıxartmamalıyıq. Həqiqət həm də ondadır ki,
bizə qarşı edibn ədabtsizliklərə səbirb dözək və əməllə dey
il, sözlə məhkəmə quraq, nəhayət, ictimai məhkəmədənsə,
münsiflər məhkəməsinə miiraciət edək, ona görə ki, münsif
həqiqət, hakim isə qanun haqqında fıkirbşir; münsiflər
məhkəməsi məhz ona görə yaradılıb ki, həqiqət zəfər çalsın.
81
Dostları ilə paylaş: |