məhkəmədə çəkişənlərin öz öhdələrinə buraxır, bu zamän öz
mənfəətlərini güdür və çəkişənlərin ifadələrini tərəfgirlikb
dinləyirlər. Bunun nəticəsində bir çox dövbtlərdə bizira əv-
vəldə dediyimiz kimi, qanun işə dəxli olmayan şeyləri şərh
etməyi qadağan edir, amma, orada hakimlərin özləri də bu
na kifayət qədər diqqət verirlər.
Beləliklə, düzgün metodun inandırma üsullarma aid
olduğu, inandırma üsulunun isə müəyyən mənada sübut ol-
duğu (çünki, biz hər hansı bir şeydən о vaxt möhkəm əmin
oluruq ki, nəyin isə sübut olunduğunu görək) aydmdır, rito
rik sübut isə entimemadır və bu ümumiyyətlə inandırmamn
ən vacib üsullarmdan biridir və həm də aydındır ki, entime
ma müəyyən qəbildən olan sillogizmdir4 və miixtəlif qəbil-
dən olan sillogizmləri nəzərdən keçirmək biitövlükdə dialek-
tikaya və ya onun hər hansı bir sahəsinə aiddir. Buradan
aydm olur ki, sillogizmin nədən və песэ qurulduğunu bilən
hər kəs, eləcə də entimema qurmağa da qabil ola bilər, əlbət-
tə, əgər o, sillogizmlərə aid biliklərinə entimemalara aid
olanlan və onların sırf məntiqi sillogizmlərdən fərqini də
əlavə edə bilsə, çünki, biz eyni bir qabiliyyətlə həm həqiqəti,
həm də həqiqətə bənzər olanı dərk edirik. Bununla belə, in
sanlar təbiətin həqiqət axtanşına kifayət qədər qabildirlər və
əksər hallarda onu tapırlar; bunun nəticəsində həqiqətin
özünü tapmaqda mahir olan şəxs həqiqətə bənzər olanm ta-
pılmasmda da mahir olacaq.
Beləliklə, aydmdır ki, başqa müəlliflər öz sistemlərində
işə dəxli olmayan şeylərdən danışırlar; həm də onların пэуэ
görə məhkəmə nitqlərinə diqqət verdikləri də aydmdır.
Ritorika faydalıdır, çünki, həqiqət və ədalət təbiət-
lərinə görə öz əks-tərəflərindən güclüdürlər, amma, əgər mə-
sələnin həlli düzgün qurulmayıbsa, onda əks tərəflər həqiqət
və ədabti məğlubiyyətə uğradarlar ki, bu da məzəmmətə
layiqdir. Bundan başqa, əgər bizdə эп dəqiq biliklər olsa be-
1э, bəzi insanları bu bilikbrin əsasmda inandırmaq çox çə-
tindir, ona görə ki, biliklərə əsaslanan nitqi qiymətbndirmək
6
savad işidir, bu isə kütlə qarşısında qeyri-mümkündür. Bu
rada biz sübut və miilahizələri mütləq hamı üçün anlaşılan
yolla aparmahyıq. Biz bu barədə “Topik”5 əsərində kütləyə
müraciət ib əlaqədar damşmışıq. Bundan başqa, sillogizm-
lərdə olduğu kimi əks olanı siibut etməyi bacarmaq vacibdir.
Amma, həm bunu, həm də onu həqiqətən sübut etmək üçün
yox, çünki, pis olanı sübut etmək lazım deyil, bunun песэ
edildiyini оугэптэк, е1эсэ də kiminsə həqiqətə uyğun ol
mayan sübutlardan istifadə etməsi zamanı onu təkzib etmək
üçün vacibdir.
Digər sənətlərin heç biri əks mühakimələrdən çıxan nə-
ticəbrb məşğul olmur, bunu ancaq dialektika və ritorika
edir, beb ki, onlarm hər ikisi eyni dərəcədə əksliklərb6
münasibətdədirbr. Bu əkslikbr öz təbiətlərinə görə eyni dey-
ildir, amma həqiqət və öz təbiətinə görə yaxşı olan şeybr
həmişə əqli nəticə çıxarmağa daha çox uyğundurlar və песэ
deyərlər, daha çox inandırma qabiliyyətinə malikdirbr.
Bundan başqa, əgər özünə öz bədəninb kömək etməyi
bacarmamağm rüsvayçılıqdırsa, onda özünə öz sözünb kö-
mək edə bilməməyin də rüsvayçıhqdır, beb ki, insan təbiəti-
пэ sözdən istifadə etmək bədəndən istifadə etməkdən daha
çox xasdır.7 Əgər kimsə desə ki, sözün beb qüwəsindən əda-
btsizcəsinə istifadə edən insan çoxlu zıyan törədə bibr, onda
bu iradı (məziyyətbri çıxmaq şərti ib) тйэууэп dərəcədə
bütün петэйэгэ və əsasən də эп çox faydalı olanlara, məsə-
bn: qüwəyə, sağlamlığa, var-dövlətə, sərkərdəliyə aid etmək
olar; bu nemətlərdən lazımi qaydada istifadə edən insan
çoxlu fayda gətirə bibr, onlardan ədabtsizcəsinə istifadə
edənlər isə çoxlu ziyan törədə bibr.
Beləliklə, aydındır ki, ritorika elmlərin hər hansı bir
ayrıca sinflnə aid deyildir, amma dialektika kimi bütün baş-
qa sahəbrb əlaqəsi var, eləcə də o, faydahdır və onun işi
inandırmaq deyil, hər bir halda inandırma üsullarmı tapma-
qdır; eyni şeyi qalan bütün sənətbr barəsində də qeyd etmək
olar, məsəbn, həkimlik sənəti təkcə hər bir insanı sağlam
7
dm əkdən ibarət deyil, həm də bu məqsədə mümkün qədər
daha çox yaxmlaşmaqdır, belə ki, artıq tamam sağala bil-
məyən insanlan da yaxşı müalicə etməyə kifayət qədər im-
kan ola bilər.
Bundan başqa, aydmdır ki, eyni bir sənət sahəsinə həm
həqiqətən inandırıcı olanı, həm də inandırıcı kimi görünən
tədqiq etmək aiddir, bu da dialektika sahəsində həm həqiqi,
həm də görünüşlü sillogizmin öyrənilməsino bənzəyir: insan
hər hansı тйэууэп bir qabiliyyətinə görə sofıst olmur, öz
istedadı ilə istifadə etdiyi niyyətinin gücünə görə sofist olur.
Onu da deyək ki, burada, yəni ritorikada natiq sözü həm
bilik, həm də insam danışmağa məcbur edən niyyət məna-
smda veriləcək. Məntiq elmində adam öz niyyətinə görə so
fist, qabiliyyətinə görə isə dialektik adlandırılır.8
Indi isə artıq metodun özündən damşmağa cəhd edək
- biz necə və nəyin köməyi ilə qoyulmuş məqsədə çata bilə-
rik? Beblikb, əwəldə olduğu kimi ritorikamn пэ olduğunu
тйэууэп edərək sonrakı şərhimizə keçək.
2. Ritorikamn başqa elm və sanətlər arasıncia yeri: - Inandırmanm
“texniki” (ritorikamn üsullarma əsaslanan) va "qeyri-texniki”
(obyektiv səbəblərə əsaslanan) üsıılları. - Inandırmanm üç mahir
üsulu. - Ritorika - dialektika və siyasətin bir sahasi kimi. - Misal
ya entimema. - İnandmcı olamn analizi. - Ritorikamn məşğul ol-
duğn məsjlələr. - Entimemaları haradan əldə edirlər? - Ehtimahn
müəyyən edilməsi. - Əlamstlərin növhri. - M isal - ritorik istiqa-
matbndirmə. - Ümumi yerhr (topoi) və xüsusi entimemalar
( eidS).
Beləliklə, ritorikam hər bir verilmiş predmetə aid
mümkün inandırma üsullarmı tapmaq qabiliyyəti kimi
тйэууэп edək. Bu hər hansı bir başqa sənətin məqsədi dey-
ildir, çünkı, hər bir başqa predmet ancaq onun sahəsinə aid
olanlar barəsində izah və inandırma apara bilər, песэ ki,
məsəbn, həkimlik sənəti - sağlamlığı möhkəmləndirən və ya
xəstəliyə aparan səbəbbr barəsində, həndəsə vahidlər ara-
smda mümkün dəyişikliklər barəsində, hesab - rəqəmlər ba-
8
rəsində; yerdə qalan elm və sənətbr də eyni ib belədir; rito
rika isə hər bir verilmiş predmet barəsində inandırma üsulla-
nnı tapmağa qabildir, buna görə də biz deyirik ki, o, heç bir
xüsusi, тйэууэп sinİf predmetinə aid deyildir.
tnandırma üsullarmın bəziləri “qeyri-texniki”, digər-
ləri isə “texnikidir”. Мэп bizim tərəfımizdən icad edilmənıiş,
amma daha əvvəldən bizdən asılı olmayaraq mövcud olan
inandırma üsullarmı “qeyri-texniki” (atechnoi) adlandm-
ram; buraya şahidlər, işgəncə altmda verilmiş ifadəbr, yazılı
müqavilələr və s. aiddir; “texniki” (entechnoi) üsullar dedik-
də, т э п metodun və bizim şəxsi vasitələrimizin köməyi ilə
yaradıia biləcək üsulları nəzərdə mturam, beləliklə, birinci
sübutlardan ancaq istifadə etmək lazımdır, ikinci sübutları
isə əwəlcədən tapmaq lazımdır.
Nitq vasitəsiyb çatdırılan inandırma üsullanna gəl-
dikdə isə onların üç növü vardır: bəziləri danışanm xarak-
terindən asılıdır, digərbri dinbyicinin bu və ya başqa cür
əhval-rufaiyyəsindən, üçüncübr isə nitqin özündən asıhdır.
Bu sonuncu olanlar həqiqi və ya görüntülü sübutetnıədən
ibarətdir.
Sübutlar danışanm mənavi xarakterinin köməyi ib о
zaman qəbul olunıır ki, söylənibn nitq onu söyləyən adama
qarşı inam yaratsııı, çünki, biz ümumiyyətb yaxşı adamlara
daha çox və tez inamrıq, bəzi haliarda ki, aydın bir şey yox-
dur və tərəddüd var - onda heç inanmınq və bu danışanm
məlum mənəvi keyfiyyətbrə malik olması haqqmda əvvəlc-
ədən yaranmış qənaətdən irəli gəlmir, nitqin özünün nəticə-
sidir, beb ki, bu predmet ib məşğul olan bəzi adamlarm
düşündüyü kimi desək ki, sənətə həm də natiqin vicdam da
daxildir, guya о özü ib necə deyərlər, эп etibarlı sübutları
təmsil edir, onda ədabtsizlik etmiş olarıq.9
Dinbyicibr nitqin təsirindən həyəcana gəbn zaman
sübut dinləyicibrdən asılı vəziyystə düşür, çünki, biz müxtə-
lif qərarları məmmmluq və ya narazılıq, məhəbbət və ya nif-
rətin təsiri altmda qəbul edirik. Təkrar edirik ki, söz sənəti-
9
Dostları ilə paylaş: |