(dia orgen) təsiri altında qisas ilə bağlı işlər görülür. Qisas ilə
cəza arasında fərq var: cəza cəzalanan şəxsə görə həyata ke-
çirilir, qisas isə qisasçımn özünə görə, yəni onun qəzəbini
söndürmək üçün. Qəzəbin пэ olduğunu ehtiraslar haqqında
traktatda66 aydınlaşdıracayıq. Istəyin təsiri altında bizə xoş
gəbn hər şeyi edirik; xoş olan şeylərin sırasına alışdığımız,
mehr saldığımız şeylsr də daxildir, ona görə ki, vərdiş etdik-
lərinə görə öz təbiətiərinə görə xoş olmayan çox şeyi həvəslə
edirlər.
Beləliklə, bütün deyilənbrin nəticəsində bizə məlum
ohır ki, insanların özü-özünə etdikləri hər şey nemətdir və ya
nemət kimi görünür və ya xoşdur, ya da xoşagələn kimi
görünür. Amma, insanlar öz-özünə etdikləri hər şeyi könüllü
etdiklərinə və məcburiyyət nəticəsində isə öz-özünə heç nə
etmədiklərinə görə insanların könüllü etdikbri hər şeyi əsil
nemətbrin sırasma və ya nemət kimi görünənlərin sırasma,
həqiqətən də xoş olan, ya da xoş görünən şeylərə aid etmək
olar. Мэп nemətlərin sırasma həqiqi və ya beb görünən şər-
dən qurtulmağı da, böyük şərin daha kiçik şərlə əvəz olun-
masını da əlavə edirəm, çünki, beb şeylər тйэууэп mənada
arzuolunandır, т э п , həm də xoşagəlməz, ya da beb görünən
şeylərdən xilas olunmağı, ya da çox xoşagəlməz şeyin az xo-
şagəlməz şeyb əvəz edilməyini də xoş olan şeybrə aid edi-
гэт. Beləliklə, faydalı və xoş şeybri nəzərdən keçirmək la-
zımdır, bilmak lazımdır ki, onlar пэ qədərdir və necədir.
Faydalı olan şeylər haqqmda biz daha əvvəl məşvərətçi xa
rakterli nitqlərdən danışan zaman söz açmışdıq; indi isə xoş
olan şeybr haqqmda danışaq. Bunun üçün hər bir məlum
predmetə münasibətdə пэ çox qeyri-müəyyən, пэ də həddin-
dən çox xırdaçı olmayan tərifləri kifayət hesab etmək olar.
54
11. Məmnuniyyətin tərifi. Xoşluğun müxtəlif kate-
qoriyaları.
Məmnuniyyətə (hSdone) ruhun bir hərəkəti və onun
ruhun təbii durumuna sürətli və hissolunan şəkildə yerbş-
məsi kimi tərif verək67, narazılığı isə buna əks olan bir şey
kimi müəyyənbşdirək. Əgər bütün buna oxşarlar məmnu-
niyyətdirsə, onda aydmdır ki, yuxarıda göstərdiyimiz ruhi
vəziyyətin yaratdığı hər şey xoşdur, onu məhv edən, ya da
əks xarakterli ruhi vəziyyət yaradan hər şey isə xoş deyil.
Buradan beb bir nəticə çıxır ki, öz təbii vəziyyətinə qayıt-
maq və xüsusilə təbiətinə uyğun baş verən bir şeyi özünə
qaytarmaq əksər hallarda xoşdur. Vərdişlər də xoşdur, ona
görə ki, vərdişlərimiz bir növ təbii əhəmiyyətə malik olur,
vərdiş bir qədər təbiətə yaxm olduğuna görə “tez-tez” an-
layışı “həmişə” anlayışına yaxındır, təbiət “həmişə” anlayı-
şma, vərdiş isə “tez-tez” anlayışına aiddir. Zorakılıqsız edi-
b n şeybr xoşdur, ona görə ki, zorakılıq təbiətə ziddir; məhz
bu əsasda bütün zəruri olanlar əzabdır və çox haqlı olaraq
deyibbr ki:
Нэг cür zərurət öz təbiətinə görə əziyyətdir.68
Əgər insanlar vərdiş etməyiblərsə, qayğılar, himayə və
səybr xoşagəlməzdir və bütün bu şeybr zəruri, məcburi şey-
b r sırasına daxildir; amma son halda vərdiş onları xoşagə-
limli edir. Yuxarıda göstəribnbrə öz xarakterinə görə əks
olanlar xoşdur; buna görə də xoş olan şeybrin sayına
yüngülxasiyyətlilik, fəaliyyətsizlik, qayğısızlıq, zarafat və
yuxu daxildir, məhz ona görə ki, bu şeylərdən heç birinin
zərurət ib əlaqəsi yoxdur. İstəyin obyekti olan hər şey də
xoşdur, ona görə ki, istəklər məmnuniyyətə can atmaqdır.
tstəklərdən bəzibri ağılsızdır, başqaları isə ağıllı; ağılsız is-
təkbrin sırasına ebbrini daxil edirəm ki, insanlar onları is-
təyin predmeti haqqmda olan bu və başqa rəylərdən asıh
55
olmayaraq istəyirlər; buraya təbii adlandırılan, yəni bizim
bədənimizin tələb etdiyi istəklər daxildir, məsələn, qida is-
təyi, aclıq, susuzluq və hər bir ayrıca qida növünə həvəs; bu-
ra həm də zövq, şəhvət predraetləri ilə bağlı istəklər, е1эсэ də
lamisə, qoxu bilmə, görmə və eşitmə predmetləri ib bağlı
istəklər də daxildir.
Ağıllı istəkbr eləbridir ki, inandırmanın təsiri altmda
yaramrlar. Ona görə ki, biz haqqmda eşitdiyimiz və xoşa-
gəbn olduğuna əmin olduğumuz bir çox şeybri görməyə və
almağa can atırıq. Ləzzət hissi məlum təəssüratın smaqdan
keçirilməsində olduğu üçün, təsəwür etmək isə тйэууэп
mənada hissin zəif forması olduğu üçün nəyi isə xatırlayan,
ya da nəyə isə iimid bəsləyən insanda həmişə xatırladığı, ya
da ümid bəsbdiyi şey haqqında тйэууэп təsəwür vardır:
əgər bu bebdirsə, onda aydındır ki, nəyi isə xatırlayan, ya
da nəyə isə ümid bəsbyən insanlarda məmnunluq yaranır,
ona görə ki, bu halda onlar məlum qəbildən olan hissbri ke-
çirirbr. Beblikb, bütün xoş olanlar mütləq ya əsil məm-
nunluğun hiss ohmmasmda, ya keçmiş məmnunluğun xatır-
lanmasmda, ya gələcəkdə olacaq məmnunluğa bəsbnən
ürniddə cəmlənir, ona görə ki, insanlar indini hiss edir, olub-
keçmişi xatırlayır və gələcəyə ümid bəsbyirbr. tnsanlarm
xatırladıqlarmdan xoş olam təkcə baş verdiyi zaman xoş
olanı deyil, həm də пэ isə xoşagəlməz şey də ola bibr. Əlbət-
tə ki, əgər ondan sonra baş verənbr bizim üçün kifayət qə-
dər xoş olubsa. Məhz buna görə də deyibbr:
ölümdən can qurtarmış adam üçün
ö z fəlakətini xatırlamaq xoşdur.69
Və:
Sərgərdan kimi çox gəzib dolanan
və çox şeyə qatlaşan adam üçün
Hətta ötüb keçən əzab*əziyyətbrdə də
sevinc var.70
56
Buna səbəb odur ki, şərin olmamağının özü də artıq
xoşdur. Bizim gözlədiyimiz şeybrdən bizə эп çox xoş olanı
odur ki, onun olması ya güclü məmnunluq, ya fayda (həm
də dərd ilə bağlı olmayan fayda) ib bağlı olsun. Ümumiy-
yətlə, olmasınm bizə sevinc gətirdiyi hər şey adətən həm biz
bu şeyi xatırlayan zaman, ya da onun olacağma ümid bəs-
ləyən zaman bizə ləzzət verir; buna görə də qəzəb haqqmda
Homerin dediyi kimi qəzəbbnmək də xoşdur:
O, baldan da şirin olub insanm sinəsinə axır.71
Buna görə də biz о adama qəzəblənirik ki, ondan qisas
ala bilmirik, bizdən daha güclü olan insanlara isə biz ya heç
qəzəblənmirik, ya da az dərəcədə qəzəbbnirik.
Istəkbrin çox hissəsi ilə тйэууэп məmnunluq hissi
bağlıdır: biz onu ya istəyimizin песэ təmin edildiyini yada
salanda, ya da onun gələcəkdə təmin olunacağına ümid edən
zaman keçiririk: məsəbn, qızdırma içində susuzluqdan əzab
çəkən xəstəbr keçmişdə susuzluqlarını песэ yatırdıqlarını
xatırlayaraq və bunu gələcəkdə edəcəkbrinə ümid edərək
məmnunluq hiss edirbr.
Eynilə belə, sevgilibr öz məhəbbətbrinin predmeti ib
şifahi söhbət edərək, ya da yazışaraq və ya hər hansı başqa
bir qaydada onunla məşğul olaraq həzz alırlar, ona görə ki,
sonradan onlar bütün bu hallann xatirəbri ib yaşayaraq,
sanki doğrudan da onların yanmda sevimli insanın oldu-
ğunu hiss edirbr. Bütün insanlar üçün məhəbbət onunla baş-
lamr ki, onlar təkcə sevdikbri insanın onların yanında ol-
masından həzz almır, həm də onun yoxluğu zamam, onu
xatırlayaraq, onun yoxluğuna görə dilxor olanda belə həzz
alırlar. Н э т qəm-qüssədə, həm də göz yaşlarında da
тйэууэп qəbildən olan həzz var: qüssə sevibn insanm yox-
luğu nəticəsində yaramr, amma, onu xatırlayanda, onun пэ
etdiyini və песэ olduğunu yada salaraq bir növ onu seyr
eləyəndə insan həzz alır, buna görə də şair doğru deyib:
57
Dostları ilə paylaş: |