tutıılur, oliqarxiyada bu vətəndaşların əmlakına uyğun ola
raq edilir, arıstokratiyada isə bu vətəndaşlarm tərbiyəsinə
(paideia) uyğun şakilda həyata keçirilir. Tərbiyə dedikdə
mən burada qanun tərafından müəyyən olunmuş təhsili na-
zardə tuturam, çünki, qanun çərçivəsindən kənara çıxmayan
adamlar aristokratiyada hakimiyyətə malikdirlər; vacibdir
ki, onlar vətandaşların эп yaxşıları olsunlar, idarə forması
öz admı da buradan götürmüşdür. Monarxiya admdan
göründüyü kimi elə bir idarə formasıdır ki, orada bir nəfər
hamı üzərində hökmranhq edir. Təkhakimiyyətlilik formala-
rı arasında özünəmaxsus qayda ilə həyata keçiribn forrna-
lardan biri padşahlıqdır (basileia), о biri isə heç bir şeylə
məhdudlaşdırılmayan tiranlıq.
Biz hər bir idarə formasmm məqsədini nəzərdən qaçır-
mamalıyıq, çünki, insanlar həmişə məqsədə aparan şeyi se-
çirlər. Demokratiyanm məqsədi azadlıqdır, oliqarxiyanın -
var-dövlət, aristokratiyanm - tərbiya və qanunçuluq, tiran-
lığm isə - müdafiə. Aydmdır ki, agər insanlar dövbtin məq-
sədini nəzərdə tutaraq qararlar qabul edirlarsa, onda hər bir
idarə formasımn adət və qanunlarmı və bunların hər biri
üçün faydah olam nəzardan keçirmək lazımdır, həm də
bütün bunları dövlat quruluşunun har bir növünün maqsə-
dinə aid olan bir şey kimi araşdırmaq lazımdır. Amma,
tokcə sübutlarla dolu nitq vasitəsi ilə inandırmaq olmaz, bu
nu etik üsulla da etmək olar, axi biz natiqə ona görə inanırıq
ki, o, bizə məlum xarakterli və ya dürüst, sağlam fikirli
adam kimi görünür; bütün bunları nazara alaraq biz har bir
idara formasma aid olan xarakterlari oyranmaliyik, ona göra
ki, onlardan har birinin manavi keyfiyyatlari onlarm özlari
üçün daha çox inandırıcı görünür. Bu da ela hamin vasitalar-
la hayata keçirilir, ona göra ki, manavi keyfiyyatlar niyyatlar-
la alaqadar olaraq üza çıxır, niyyat isa maqsadb alaqadadir.
Beblikb, biz burada yeri galdiyi qadar dedik ki, inandirma
zamani galacayi va indini nazarda tutaraq nayə doğru can
atmaliyiq va har bir idara formasmm xarakter va qanunlari-
42
na, faydali olana aid olan inandirma iisullarmi haradan alda
etmaliyik va bu məsəbbrin hansı üsullarla va песэ həllini
özümiiz üçün asanlaşdırmahyıq. Bunlar daha dəqiq bizim
“Politika”da5J şərh olunacaq.
9. Epideyktik nitqin obyekthri. - Gözəlliyin tarifı. - Məziyyətin
tərifı; məziyyətin hissəhri; ali məziyyəthr; müxtəlif məziyyat-
hrin tərifi. - Gözəl olan şeyhrin sadalanması. - Тэг if etmək
va enkomiy.52 Baxtiyarhğm (macarismös) təriflmməsi v» xoş-
bəxtliyin (eydamonismos) tariflanmm. - Tərifin mssləhzt*
münasihəti. - Epideyktik nitq üçün yararh olan riverişli şərait,
müqayisə və mübaliğə; məşvərətçi nitq ilçün misallar, məhkə-
mə nitqhri üçün entimemalar yararlıdır,
Bunun ardınca biz məziyyət və nöqsan, gözəl olan və
eyibli olan haqqıhda danışacayıq, çünki bu anlayışlar tərif-
ləyən va ya pisbyən adam üçün obyektdir. Bu barədə danı-
şaikən, biz ham da aydmlaşdıracayıq ki, bizim baramizda
nayin sayəsində məlum əxlaqi xarakterli insan anlayışı yara-
na bilər və dediyimiz kimi inam yaratmağın digər üsulu пэ-
dən ibaratdir, çünki, eyni bir yol ila biz özümüzü və başqala-
rmı əxlaqi cahətdan (pros aretSn) özbrina qarşı inam yaradan
adam edə bibrik.
Çox vaxt eb olur ki, biz ciddi və qeyri-ciddi şəkildə
təkcə insam va allahı deyil, ham də cansız əşyaları va qar-
şımıza çıxan heyvam da tarifləyirik, onda bu bəndə müna-
sibətdə da əsas milddaaları eyni tarzda nəzərdən keçir-
məliyik, buna görə da bu məsəbyə də lazım olan qədər to-
xunacağıq.
Gözallik odur ki, özü-özlüyündə arzuolunan olaraq,
həm də tərifalayiq olsun və ya nemat olaraq ona görə xoşdur
ki, o, özü nemətdir.53 Əgər gozəllik anlayışmın mazmunu
belədirsə, onda məziyyət zəruri olaraq gözaldir, çünki, ne
mat olmaqla yanaşı, həm də tərifəlayiqdir. Maziyyət nemət-
lari əlda etmak va onları saxlamaq imkamdır və bununla ya-
naşı, bir çox vacib hallarda çoxlarına və ümumiyyətla bütün
mümkün hallarda hamıya yaxşıhq etmək imkanı kimi
43
görünür. Məziyyət bu hissələrdən ibarətdir: ədalət, mərdlik,
ağıl, əliaçıqlıq, alicənablıq, təmənnasızlıq, mülayimlik, dər-
rakəli olmaq və müdriklik.54 Əgər məziyyət yaxşılıq etmək
qabiliyyotidirso, onda эп ali məziyyətlər zəruri olaraq başqa-
ları üçün daha çox faydalı olanlardır. Bunun nəticəsində
ədalətli vs mərd olan insanlar daha böyük hörmətə layiq
olurlar, çünki mərdlik insanlara müharibə vaxtı, ədalətli ol
maq isə dine vaxtda fayda verir. Bunun ardınca nəcib, ge-
nişqəlbli xasiyyətdə (eleutheniotes) insanlar gəlir, ona görə
ki, belə adamlar puldan çox asanlıqla imtina edir və pula
görə mübahisə etmirbr, halbuki, pul başqalarmın can atdığı
əsas predmetdir. Ədalət (dicaiosyne) elə məziyyətdir ki, hamı
onun gücünə öz malına sahibdir (həm də qanunun göstərdiyi
yolla); Ədalətsizlik isə elə keyfiyyətdir ki, insanlar onun
gücünə özlərini təhlükəyə atır və qanuna tabe olaraq, onu
rəhbər tutaraq gözəl işlər görürlər. Qorxaqlıq (deilia) isə əks
olan keyfıyyətdir. Aza qane olmaq (söphrosyne) eb mə-
ziyyətdir ki, insanlar onun gücünə öz fiziki tələbatlarmı qa
nuna tabe edirbr: nəfsə yiyə dura bilməmək isə buna əks
olan keyfıyyətdir. Nəcib, geniş qəlbli xasiyyət özünü pul
yardımmı həvəslə etmək qabiliyyətində göstərir, xəsislik
(aneleytheria) isə bunun əksi olan keyfiyyətdir. Alicənablıq
(megalopsychia) eb bir məziyyətdir ki, böyük xeyirxahhqlar
etməyə təhrik edir, alçaqlıq (micropsychia) isə buna əks key-
fıyyətdir. Əliaçıqlıq (megaloprepeia) böyük məsrəflərə təhrik
edən məziyyətdir, xırdaçılıq və xəsislik (micropsychia cai mi-
croprepeia) isə ona əks keyfiyyətdir. Dərrakəli olmaq
(phronSsis) intellektual məziyyətdir, onun gücünə insanlar
yuxarıda sadalanan nemət və pislikbrin xoşbəxtlik üçün
olan əhəmiyyəti haqqında sağlam şəkildə düşünmək qabi-
liyyətində olurlar.
Beblikb, biz indiki hal üçün ümumiyyətlə məziyyətlər
və nöqsanlar haqqmda, bu anlayışların tərkib hissələri haq
qmda kifayət qədər danışdıq; buradan isə başqa bəndlərə
dair nəticələr çıxarmaq artıq çətin deyil; aydm olur ki, mə-
44
ziyyətin yaratdığı bütün şeylər də, ona aid olan şeybr də
mütləq gözəl olmalıdır; məziyyətin əlamətbri və işbri məhz
belədir. Əgər əxlaqi cəhətdsn yaxşı olan adamm məziyyətbri
və onlara uyğun hərəkətbri gözəldirsə, onda buradan belə
bir zəruri nəticə çıxır ki, mərdliyin özü və ya əlaməti kimi
görünən, ya da mərdcəsinə edibn şeybrin hamısı gözəldir;
eynilə beb, bütün ədabtli olan və ədabtli-mükəmməl olan
da gözəldir; ədabt xarakteri daşıyan əzablı vəziyyətbrə gəl-
dikdə isə, onlarm barəsində bunu demək olmaz, çünki, anc
aq bu məziyyətdə ədabtli olan hər şey gözəl deyil, məsələn,
ədalətli olaraq cəzalandırılmaq haqsız yerə cəzalandırılma-
qdan daha böyük ayıbdır, başqa məziyyətbr haqqında da
eyni şeyi demək olar. Həm də bütiln eb şeybr də gözəldir ki,
onların əvəzində prizbr verilsin, çünki, onlarm hörməti pul
dan daha çoxdur. Seçilməli olan hərəkətbrdən eb b ri gözəl-
dir ki, insan onların içindən özü üçün deyil, başqası üçün ar-
zuolunanı etsin; kimin isə öz şəxsi marağma baxmadan və-
tənin xeyri üçün etdiyi qeydsiz-şərtsiz hərəkətbr də gözəldir;
eynilə öz təbiətinə görə yaxşı olanlar da gözəldir, həm də
məhz məlum bir insan üçün olmayıb yaxşı olanlar da gözəl-
dir, çünki beb şeybr özü-özünə görə edilir, Canlı insandansa
vəfat etmiş insana görə edibnbr daha gözəldir, çünki, canlı
insana görə edilənbr bu işi görənin eqoistik marağı ib
bağlıdır. Başqalarmın xatirinə edibn hərəkətbr də gözəldir,
çünki, beb hərəkətbr daha az eqoistik olur. özünii deyil,
başqalarmı nəzərdə tutan xeyirxahlıq, ebcə də bizim xeyir-
xahlığımıza aid olan hər şey gözəldir, çünki bu ədabt ib üst-
üstə düşür. Həm də e b xeyirxahhqlar gözəldir ki, onları edən
insanm özünə aid olmasmlar. tnsanları utandıran şeyə əks
olan da gözəldir, çünki, insanlar о halda utamrlar ki, о za
man ya utanmah bir şey desinbr, ya etsinbr, ya da eləmək
niyyətində olsunlar. Alkeyin sözbrinə görə Safo öz şeirində
bu mənada fikir söybMişdir: “Man nə isə demək istəyirəm,
amma haya məni qoymur”. “Əgər sən пэ isə nəcib və ya gö-
zəl bir şey arzulasaydm və əgər sənin dilin pis bir şey demok
45
Dostları ilə paylaş: |