lara gəldikdə isə, onlar məşvərətçi nitqlərə daha çox uyğun-
durlar, çünki biz gələcək haqqmda mühakimələri keçmişdə
olanlarm əsasmda ehtimallar quraraq söyləyirik. Entime
malar isə məhkəmə nitqləri üçün эп çox yararlı olandır.
Çünki, keçmiş öz qeyri-aydınlığı nəticəsində səbəb və sübut-
larm göstərilməsini tələb edir.
Bütün tərif və tənqidlərin əsasını təşkil
edən müddəalar
təqribən bunlardan ibarətdir; tərif və ya tənqid edərkən
məhz bu mülahizələri nəzərdə tutmaq lazımdır, enkomi və
tənqid üçün mövzu da buradan götürülür. axı madam ki,
nitqin tərif növü məlumdur, onda əks müddəalarm olması
da şübhəsizdir, belə ki, tənqid yuxarıda göstərilən müddəa-
ların əksi olan müddəalar əsasmda söylənilir.
10.
Məhkəmə nitqhri. - Ədalətsiz əməllərin səbəbhri;
bu əməllərə səbəb olan əhvali-ruhiyyə; bu əmalbrə
məruz qalan adamlar. - Ədahtsiz hərəkət etmək
m deməkdir? -
Pis əməlhrin motivləri, nöqsan və
özütıü ələ ala bilnıəmək. —
İradi və qeyri-iradi
əməlhr. -
İnsanın bütün faaliyyatinin motivhri.
Təsadüfılik, təbiilik, məcburiyyət, vərdiş etmək
anlayışları. -
Düşünülmüş şəkildə, əsəbiləşdirmə-
nin təsiri altında və həvəsin təsiri altında baş ve-
rənlər.
Bundan sonra ittiham və müdafiəyə aid əqli nəticələrin
çıxarılacağı müddəaların miqdarı və təbiəti haqqında da-
nışmaq lazımdır. Burada üç bəndə diqqət vermək lazımdır:
insanları ədalətsizlik hərəkət etmsyə təhrik edən səbəblərin
təbiəti necədir və miqdarı пэ qədərdir; insanlar hansı əhvali-
ruhiyyənin təsiri altında ədalətsiz hərəkət edirbr; biz песэ
insanlara qarşı ədalətsiz edirik və həmin insanlar hansı və-
ziyyətdədirlər. Indi isə ədalətsizlik anlayışını тйэууэп edək
və göstərilmiş bəndbrin hər birini ardıcıllıqla araşdıraq.
50
Deyək ki, ədabtsiz hərəkət etmək qanuna zidd olaraq
başqa şəxsə qəsdən ziyan vurmaq deməkdir. Amma, qanu-
nun iki növü var - xüsusi və ümumi. Mən yazılmış qanunu
xüsusi adlandırıram, insanlar dövbtdə onun əsasında ya-
şayırlar; ümumi qanun isə eb bir şeydir ki, yazılmasa da bü-
tün insanlar tərəfindən qəbul edilir. Insanlar şüurlu olaraq
və məcburiyyətsiz etdikbri şeyi könüllü şəkildə edirbr. In-
sanlarm könüllü etdikbrinin heç də hamısı bilbrəkdən edil-
mir, amma, insanların bibrəkdən etdikbri hər şey onların
tərəfındən könüllü şəkildə edilir, çünki, insan bilərəkdən et-
diyi haqqında heç vaxt bixəbər olmur. Bizim təsiri altında
ziyan vurduğumuz və ədalətsizlik etdiyimiz motivbr - nöq-
san və özünü э1э ala bilməməkdir: biz bir neçə nöqsana ma
lik olanda məhz nöqsanm obyektinə qarşı ədalətsiz oluruq,
məsəbn, песэ ki, mənfəətpərəst pula qarşı, öz nəfsinə yiyə
dura bilməyən cismani bzzətlərə qarşı, nazla bəsbnmişbr
tənbəlliyə səbəb olan bütün şeybrə qarşı, qorxaq təhlükəyə
qarşı (çünki, qorxaqlar qorxunun təsiri altmda öz yoldaşla-
rını təhlükəli dəqiqəbrdə tərk edirbr). Şöhrətpərəst isə şan-
şöhrətə qarşı ədabtsiz olur. Özündən tez çıxan adam qəzə-
bin təsiri altmda ədalətsiz hərəkət edir; qələbəni ehtirasla
sevən insan qəbbə naminə, kinli adam qisasın təsiri altında,
nadan adam nəyin ədabtli, nəyin ədabtsiz olduğunu bilmə-
diyi iiçün, abırsız adam yaxşı ada nifrət etdiyi üçün ədalətsiz
hərəkət edir. Qalan insanlar da öz nöqsanlarına uyğun ola
raq ədalətsizlik edirbr. Bütün bunlar ona görə aydındır ki,
biz bu barədə qismən məziyyətlər, haqqmda danışanda de-
mişdik, qismən də ehtiraslar haqqında danışanda deyəcəyik.
Ancaq onu demək qalıb ki, insanlar nəyin naminə, hansı
əhvali-ruhiyyənin təsiri altında və kimə qarşı ədabtsiz olur
lar. Beblikb, əwəlcədən beb bir məsələni araşdıraq: ədabt-
sizlik etməyə hazırlaşan insanlar пэуэ doğru can atırlar və
nədən qaçımrlar, ona görə ki, ittihamçı aydmlaşdırmalıdır. -
insanları yaxın adamlarına qarşı ədalətsizlik etməyə məcbur
edən motivlərdən məhz hansıları onun rəqibində var və on-
51
lar nə qədər vacibdir; müdafiə olunanlar sözügedən halda
hansı motivlərin olmadığını aşkara çıxarmalıdır?
Bütün insanlar bəzi şeyləri iradi, bəzi şeyləri isə qeyri-
iradi edirlər, qeyri-iradi etdiklərindən bəzisini təsadüfdən,
digərini isə zərurətdən edirlər; zərurətdən etdiklərinin birini
məcburiyyət qarşısında, digərini isə təbii tələbata görə edir-
lər. Beləlikb, insanların qeyri-iradi etdikləri hər şey ya tə-
sadüfən, ya təbiətin tələbi gücünə, ya da məcburiyyət qarşı-
sında baş verir. tnsanların iradi şəkildə və özlərindən asılı
olan hərəkətlərin bəzisi vərdiş əsasmda, digəri meylə görə
(həm də şüurlu meylə görə), başqası isə şüursuz meyl əsasm-
da baş verir. Istəmək nemətə can atmaqdır, çünki, hər kəs
ancaq о halda arzulara qapılır ki, arzuladığı obyektı nemət
hesab etsin. Şüursuz olan meyllərə isə qəzəb və ehtiras aid
dir. Beləliklə, insanların bütün elədiklərini yeddi səbəb
üzündən edirlər: təsadüfən, təbii tələblərə uyğun olaraq,
məcburiyyət qarşısında, vərdiş əsasmda, düşüncələrin, qəzəb
və ehtirasın təsiri altında.63 lnsanın yaşı, vəziyyəti və sair
kimi motivləri təsnif etməyin faydası yoxdur, çünki, əgət
gənclərə qəzəbli və ehtiraslı olmaq xasdırsa, onda onlar əda-
lətsiz hərəkətləri öz cavanhqlarına görə deyil, qəzəb və ehti-
rasın təsiri altında edirlər. İnsanlar пэ varlı olduqlarına görə
nə də yoxsulluq üzündən ədalətsizlik etmirbr. Əlbəttə, elə
olur ki, yoxsullar ehtiyac üzündən pul, varlılar isə vəsaitlərin
artxqhğı üzündən zəruri olmayan zövqi-səfa arzulayırlar,
amma, bu adamlar пэ varlı olduqlarma görə, nə də yoxsul
olduqlarına görə məlum hərəkəti etməyəcəklər, onlar bunu
ehtirasın təsiri altında edəcəklər. Həm ədalətli insanlar, həm
də ədalətsiz insanlar, həm də hərəkətləri mənəvi keyfıyyətləri
(hexeis) ilə izah olunan insanlar yuxarıda göstərilmiş elə
həmin motivlərin - ağlm və ya ehtirasın mülahizələrinin təsi-
ri altında hərəkət edirlər; həm də bəziləri xeyirxah adətləri
va ehtirasları, başqaları isə əks xarakterli adət və ehtirasları
rəhbər tuturlar. Əlbəttə, bəzi mənəvi keyfıyyətlər ilə
тйэууэп nəticələr bağlı olur, digərbri ib isə başqa cür, belə
52
ki, aza qane olan adamda məhz bu keyfiyyətlər nəticəsində
zövqi-səfa haqqmda düzgün rəy və istək olacaq, öz nəfsinə
yiyə dura bilməyən adamda isə eyni şeyə qarşı olan rəy ta-
m am ib əks olacaq. Bunun nəticəsində beb təsnifatları bir
kənara qoymaq və belə rnənəvi xüsusiyyətbrin adətən hansı
nəticələrlə bağlı olduğunu nəzərdən keçirmək lazımdır, ona
görə ki, əgər insan ağ və ya qaradırsa, böyük və ya kiçik-
dirsə, buradan heç bir nəticə çıxarmaq olrnaz, əksinə, əgər
insan gənc və ya qocadırsa, ədabtli və ya ədalətsizdirsə, bu
artıq fərqdir. Eyni şeyi insanlarm xasiyyətbri arasındakı
fərqi yaradan bütün şeybr haqqmda demək olar, məsələn,
insan özünü varlı ya kasıb, xoşbəxt ya bədbəxt hesab edirmi.
Amma, biz bunun barəsində sonra danışacağıq64, indi isə
daha əvvəl qeyd etdiyimiz m əsəbbrə toxunaq. E b şey tə-
sadüf adlanır ki, səbəbi тйэууэп olunmasm, тйэууэп bir
məqsəd naminə və həmişə, əksər hallarda, тйэууэп olun-
muş qaydada baş verməsin. Bütün bunlar təsadüfilik
(tychSs) anlayışımn tərifindən aydmdır. Biz e b şeyi təbii
(physei) adlandırırıq ki, onun səbəbi məlum qaydaya tabe
olaraq onun özündədir, ona görə də bu şey eyni tərzdə ya
həmişə, ya da əksər hallarda baş verir. Qeyri-təbii şeybrə
gəldikdə isə beb şeylərin hər hansı təbiət qanunları ib
uyğun şəkildə, ya da hər hansı bir başqa səbəb üzündən baş
verib-verməməsini aydmlaşdırmağa heç bir ehtiyac yoxdur;
e b görünə bibr ki, beb şeybrin səbəbi təsadüfdir.
E b şeyi məcburiyyət adlandırırıq ki, biz onu özümüz,
amma öz arzumuza və ağlımıza zidd olaraq edirik. Vərdiş
(ethei) eb şeyə deyilir ki, insanlar onu tez-tez etdiklərinə gö-
rə edirlər. Düşüncə (dia logismon) əsasında e b şey baş verir
ki, həmin şey bizə sadalanmış nemətlərdən65 эп
xeyirlisi kimi
görünür və ya həmin şey gətirəcəyi faydaya görə edibndə
məqsəd, ya da məqsədə aparan vasitə kimi görünür, ona go
re ki, bəzən özbrini saxlaya bilməyən insanlar da faydalı
şeylər edirbr, amma fayda üçün deyil, bzzət almaq üçün.
Əsəbiləşdirilmənin (dia thymon) və özündən tez çıxmanm
53