İKİNCİ KİTAB
1. Ritorikanın məqsədi. - Nitqə inandırıcı xarakter
verən şərtbr. - Natiqə qarşı inam yaradan səbəb-
lər. - Ehtirasın tərifi. - Hər bir ehtirası nəzardən
keçirmək üçün lazım olan üç nöqteyi-nəzər.
Beləliklə, bu əsaslara istinad edərək nəyə isə təhrik et-
mək və ya nədən isə çəkindirmək, tərifləmək və pisləmək,
günahlandırmaq və bəraət qazandırmaq lazımdır, bu tə-
səwür və müddəalar İsə dəlillərin sübutuna yardım göstərir,
ona görə ki, onlara görə və onlann köməyi ilə entimemalar
qurulur, bunu hər qəbildən olan nitqlərin hər biri üçün de-
mək olar. Ritorikanın özü qərarın (crisis) çıxarılması üçün
mövcud olduğundan - axı həm məşvərətçi işlərdə müəyyən
qərara gəlirlər və məhkəmə də həmçinin öz qərarmı çıxarır, -
buna görə təkcə nitqin sübutedici və inam yaradıcı olması-
nın qayğısma qalmaq lazım deyil, həm də özünü тйэууэп
xarakterli insan kimi göstərmək və hakimdə тйэууэп üsulla
əhval-ruhiyyə yaratmaq lazımdır, ona görə ki, nitqin inandı-
ncı olması üçün çox vacibdir ki, (xüsusilə məşvərətçi nitq-
lərdə, daha sonra məhkəmə nitqlərində), natiq тйэууэп xa
rakterli olsun və dinləyicilər başa düşsünlər ki, o, onlara
qarşı тйэууэп qaydada yanaşır, eləcə də, dinləyicilər ona
qarşı тйэууэп qaydada rəğbət göstərsinlər. özünü тйэууэп
xarakterli insan kimi göstərmək natiq üçün məşvərətçi nitq-
1эг də faydalıdır, dinləyicilərdə тйэууэп münasibət yarat
maq isə məhkəmə nitqlərində faydalıdır, ona görə ki, iş se-
vginin təsiri altında olana, qəzəbin idarə etdiyi adama, hirs-
lənəndə, mülayim əhvallıya eyni cür görünməyəcək, ya ta-
mam müxtəlif, ya da əhəmiyyətinə görə müxtəlif görünəcək.
tnsan mühakimə etdiyinə sevgi ilə yanaşanda ona elə gəlir
ki, o, ya tamam təqsirsizdir, ya da az təqsirlidir; əgər ona
nifrət edirsə, onda ona elə gəlir ki, o, müqəssirdir; insan
82
onun üçün xoş olan пэуэ isə can atanda və ya nəyə isə ümid
bəsləyəndə, ona eb gəlir ki, bu olacaq və yaxşı olacaq, biga-
nə və narazı adama isə hər şey tərsinə görünəcək. Danışana
qarşı inam yaradan üç səbəb mövcuddur, ona görə ki,
qüvvəsinə sübutsuz inandığımız məhz bu qədər şey var - bu
şüur, məziyyət və rəğbətdir; insanlar dedikbrində və məsb-
hət verdiklərində səhv edirbr, bunu ya bu səbəblərin cəm
halında hamısma görə, ya da onların ayrılıqda birinə görə
edirbr, onlar ya öz düşüncəsizliyinə görə, ya da düzgün
düşünməyərək, ya da düzgün düşünərək, amma öz mənəvi
yaramazhqları nəticəsində düşündüklərini demirbr, ya da,
nəhayət, onlar ağıllı və vicdanlıdırlar, rəğbət bəsləmirlər, axı
niyə bildiyin halda эп yaxşı məsbhəti verməməyin
mümkündür? Bu üç səbəbdən başqa heç biri yoxdur. Beb-
likiə, əgər dinləyicibrə e b gəlsə ki, natiq bütün bu keyfiyyət-
1эгэ malikdir, onlar mütləq ona qarşı inam hiss edəcəklər.
tnsanların niyə ağılh və mənəvi cəhətdən yaxşı görünə bil-
məsinin səbəbini bilmək üçün məziyyətlər haqqında traktata
müraciət etmək lazımdır1, ona görə ki, eyni bir üsul ib həm
özünü, həm də başqa adamı тйэууэп xarakterli insan etmək
olar; rəğbət və dostluq haqqında isə ehtiraslar haqqmda
traktatda danışmaq lazımdır2. Ehtiraslar eb şeybrdir ki, on
larm təsiri altında adamlar öz qərarlarmı dəyişdirir, onlarla
razılıq və narazılıq hissbri, məsələn, qəzəb, mərhəmət, qor-
xu və bütün buna bənzəyən və əks olan hissbr bağlıdır. On
lann hər birinə üç nöqteyi-nəzərdən baxmaq lazımdır, məsə-
bn, qəzəb: insanlar hansı vəziyyətdə qəzəbbnirbr, adətən
kimə qarşı qəzəblənirlər və пэуэ görə. Əgər biz bu bəndbr-
dən hamısmı deyil, birini və ya ikisini aydınlaşdırsaq, qəzəbi
oyada bilmərik; başqa ehtiraslar haqqmda da eynib beb
demək olar. Yuxarıda söz açdığımıza münasibətdə biz
ümumi prinsipbri qeyd etmişdik, biz burada da bunu edə-
гэк, ehtirasları yuxarıda göstərilmiş üsulla nəzərdən keçi-
rəcəyik.
83
2. Qəzəbin tərifı. - Etinasızhğın tərifı; onun üç növü.
- İnsanların qəzəbhndiyi vəziyyət. İnsanlar кт э
vd nəyə görə qəzəblənirlər? - Natiq öz məqsədi
üçün ehtirasdan песэ istifadə etməlidir?
Qoy qəzəbə (orge) belə tərif verilsin: - qəzəb etinasızlıq
etmək lazım olmadığı halda ya bizim özümüzə, ya da bizim
malik olduqlarımıza etinasızlıq kimi göstərilənin əvəzinə cə-
za kimi verilən şeyə narazılıqla qarışıq can atmaqdır. Əgər
qəzəb anlayışı belədirsə, onda qəzəblənən insan həmişə
m ütbq hər hansı bir müəyyən insana qarşı qəzəblənir, məsə-
bn, ümumiyyətb insana qarşı deyil, Kleona qarşı qəzəblənir
və ona görə qəzəblənir ki, bu adam qəzəblənən adama, ya
da onun yaxın adamlarmdan birinə qarşı пэ isə edib və ya
etmək istəyib; qəzəb həmişə тйэууэп məmnunluq hissi ib
bağlıdır, bu cəza vermək ümidi ib əlaqədardır, beb ki, can
atdığın şeyə çatacağmı düşünmək xoşdur. Heç kəs ona qey-
ri-mümkün görünən şeyə can atmır, qəzəblənən adam da
ona mümkün kimi görünənə can atır. Buna görə də qəzəb
haqqmda yaxşı deyilib:
Baldan da şirin olan o, insanın sinəsinə axır
Bundan sonra isə sinədə tonqal kimi tüstübnir.3
Bundan bir növ məmnunluq baş verir və bu həm də
ona görə baş verir ki, insan qisas fıkri ilə yaşayır; bu halda
edilən təsəwür yuxuda görünən təsəwür kimi məmnunluq
verir.
Amma, etinasıziıq bizə dəyərsiz görünənə münasibətdə
düşüncənin verdiyi qərardır, ona görə ki, xeyir və şəri və on-
larla təmasda olanları biz diqqətəlayiq hesab edirik, onlara
tamam aid olmayan və ya çox az olan şeybri biz tamamib
dəyərsiz hesab edirik. Etinasızlığın üç növü var: nifrət, öz
bildiyini etmək və təhqir. Nifrəti göstərən adam eb bununla
etinasızlığım da aşkar edir, ona görə ki, insanlar onların
84
gözündə əhəmiyyətsiz olan şeybrə nifrət edirbr, əhəmiyyət-
siz şeybrə isə insanlar məhəl qoymurlar. ö z bildiyini edən
yekəbaş adamda da yəqin ki, nifrət büruzə verir, ona görə
ki, öz bildiyini etmək başqalannm arzusuna maneçilik tö-
rətməyi özü üçün nəyin isə çatmasma görə deyil, onun baş-
qasına çatmaması üçün maneçilik etməkdir; həm də o, bura
da özü üçün пэ isə almaq məqsədi ib hərəkət etmədiyinə gö-
гэ, o, öz rəqibinə qarşı etinasızlıq edir, yəqin ona görə ki, nə
özünə qarşı onuıı ziyan vermək qabiliyyətinə malik olduğu-
nu hesab etmir (əgər beb olsaydı, o, ona etinasızlıq etməzdi,
ondan qorxardı) пэ də həmin adamın ona тйэууэп qədər
fayda verəcəyinə inamr (əgər beb olsaydı, o, həmin adamın
dostu olmağa çalışardı). Təhqir edən insan da öz etinasız-
lığını göstərir, ona görə ki, təhqir etmək e b şeybri etmək və
deməkdir ki, onların yönəldiyi adamın xəcalət çəkib utan-
masına səbəb olur, həm də bu təhqir olunanı artıq baş ve-
rəndən başqa bir şeyə də məruz qoymaq məqsədi ib deyil,
bunu özünün ləzzət almağı məqsədi ib edir. Eyni şeyə görə
eyni şeyi edən adamlar isə təhqir etmir, qisas alırlar. Təhqir
edən insanlarda məmnunluq hissi ona görə yaramr ki, onlar,
başqalarmı təhqir edərkən, bundan öz təsəvvürbrində təhqir
olunmuşlardan daha da yüksəyə qalxırlar. Məhz buna görə
cavanlar və varlı adamlar asanlxqla təhqir edirbr - onlara
e b gəlir ki, təhqir etməklə, daha çox üstünlüyə malik olur-
lar.
Təhqir həm də başqasmm şərəfıni alçaltmaq ilə bağlı-
dır, başqasınm şərəfmi alçaldan şəxs həm də etina etmir,
ona görə ki, пэ yaxşı, пэ də pis mənada heç bir dəyəri ol
mayan, heç bir hörmətə malik deyil. Buna görə də Axil qə-
zəblə deyirdi:
Böyük Atrid Aqamemnon mükafatı
məndən aldj və mənimsədi
Bununla məni çox pis təhqir etdi.
Yenə də:
85
Dostları ilə paylaş: |