Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008

İKİNCİ KİTAB
1.  Ritorikanın  məqsədi.  -   Nitqə  inandırıcı  xarakter 
verən  şərtbr.  -   Natiqə  qarşı  inam  yaradan  səbəb- 
lər.  -   Ehtirasın  tərifi.  -  Hər  bir  ehtirası  nəzardən 
keçirmək üçün lazım olan üç nöqteyi-nəzər.
Beləliklə,  bu əsaslara istinad edərək nəyə isə təhrik et- 
mək  və  ya  nədən  isə  çəkindirmək,  tərifləmək  və  pisləmək, 
günahlandırmaq  və  bəraət  qazandırmaq  lazımdır,  bu  tə- 
səwür və müddəalar İsə dəlillərin  sübutuna yardım göstərir, 
ona görə  ki,  onlara görə  və  onlann  köməyi  ilə entimemalar 
qurulur,  bunu  hər  qəbildən  olan  nitqlərin  hər  biri  üçün  de- 
mək  olar.  Ritorikanın  özü  qərarın  (crisis)  çıxarılması  üçün 
mövcud  olduğundan  -   axı  həm  məşvərətçi  işlərdə  müəyyən 
qərara gəlirlər və məhkəmə də həmçinin öz qərarmı çıxarır, - 
buna  görə  təkcə  nitqin  sübutedici  və  inam  yaradıcı  olması- 
nın  qayğısma  qalmaq  lazım  deyil,  həm  də  özünü  тйэууэп 
xarakterli insan kimi göstərmək və hakimdə тйэууэп üsulla 
əhval-ruhiyyə yaratmaq lazımdır,  ona görə ki, nitqin inandı- 
ncı  olması  üçün  çox  vacibdir  ki,  (xüsusilə  məşvərətçi  nitq- 
lərdə,  daha sonra məhkəmə  nitqlərində),  natiq  тйэууэп  xa­
rakterli  olsun  və  dinləyicilər  başa  düşsünlər  ki,  o,  onlara 
qarşı  тйэууэп  qaydada  yanaşır,  eləcə  də,  dinləyicilər  ona 
qarşı тйэууэп  qaydada  rəğbət göstərsinlər.  özünü тйэууэп 
xarakterli insan  kimi  göstərmək  natiq üçün məşvərətçi  nitq- 
1эг  də  faydalıdır,  dinləyicilərdə  тйэууэп  münasibət  yarat­
maq  isə  məhkəmə  nitqlərində  faydalıdır,  ona  görə  ki,  iş  se- 
vginin təsiri  altında olana,  qəzəbin idarə etdiyi  adama,  hirs- 
lənəndə,  mülayim  əhvallıya  eyni  cür  görünməyəcək,  ya  ta- 
mam müxtəlif,  ya da əhəmiyyətinə  görə müxtəlif görünəcək. 
tnsan  mühakimə  etdiyinə  sevgi  ilə  yanaşanda  ona  elə  gəlir 
ki,  o,  ya  tamam  təqsirsizdir,  ya  da  az  təqsirlidir;  əgər  ona 
nifrət  edirsə,  onda  ona  elə  gəlir  ki,  o,  müqəssirdir;  insan
82
onun üçün xoş olan пэуэ  isə can atanda və ya nəyə isə ümid 
bəsləyəndə, ona eb gəlir ki, bu olacaq və yaxşı olacaq,  biga- 
nə  və narazı adama  isə hər şey  tərsinə görünəcək.  Danışana 
qarşı  inam  yaradan  üç  səbəb  mövcuddur,  ona  görə  ki, 
qüvvəsinə sübutsuz inandığımız məhz bu qədər şey var -  bu 
şüur,  məziyyət  və rəğbətdir;  insanlar  dedikbrində  və  məsb- 
hət  verdiklərində  səhv  edirbr,  bunu  ya  bu  səbəblərin  cəm 
halında  hamısma  görə,  ya  da  onların  ayrılıqda  birinə  görə 
edirbr,  onlar  ya  öz  düşüncəsizliyinə  görə,  ya  da  düzgün 
düşünməyərək,  ya  da  düzgün  düşünərək,  amma  öz  mənəvi 
yaramazhqları  nəticəsində  düşündüklərini  demirbr,  ya  da, 
nəhayət, onlar ağıllı və vicdanlıdırlar, rəğbət bəsləmirlər, axı 
niyə  bildiyin  halda  эп  yaxşı  məsbhəti  verməməyin 
mümkündür?  Bu  üç  səbəbdən  başqa  heç  biri  yoxdur.  Beb- 
likiə, əgər dinləyicibrə e b  gəlsə ki, natiq bütün bu keyfiyyət- 
1эгэ  malikdir,  onlar  mütləq  ona  qarşı  inam  hiss  edəcəklər. 
tnsanların  niyə  ağılh  və  mənəvi  cəhətdən  yaxşı  görünə  bil- 
məsinin səbəbini bilmək üçün məziyyətlər haqqında traktata 
müraciət etmək  lazımdır1,  ona  görə ki,  eyni  bir üsul  ib  həm 
özünü, həm də başqa adamı тйэууэп xarakterli insan etmək 
olar;  rəğbət  və  dostluq  haqqında  isə  ehtiraslar  haqqmda 
traktatda danışmaq lazımdır2.  Ehtiraslar eb  şeybrdir ki, on­
larm  təsiri  altında  adamlar öz qərarlarmı dəyişdirir,  onlarla 
razılıq  və  narazılıq  hissbri,  məsələn,  qəzəb,  mərhəmət,  qor- 
xu və bütün  buna bənzəyən və əks  olan hissbr bağlıdır.  On­
lann hər birinə üç nöqteyi-nəzərdən  baxmaq lazımdır,  məsə- 
bn,  qəzəb:  insanlar  hansı  vəziyyətdə  qəzəbbnirbr,  adətən 
kimə qarşı  qəzəblənirlər  və  пэуэ görə.  Əgər  biz  bu  bəndbr- 
dən hamısmı deyil,  birini və ya ikisini aydınlaşdırsaq, qəzəbi 
oyada  bilmərik;  başqa  ehtiraslar  haqqmda  da  eynib  beb 
demək  olar.  Yuxarıda  söz  açdığımıza  münasibətdə  biz 
ümumi  prinsipbri  qeyd  etmişdik,  biz  burada  da  bunu  edə- 
гэк,  ehtirasları  yuxarıda  göstərilmiş  üsulla  nəzərdən  keçi- 
rəcəyik.
83

---

2.  Qəzəbin tərifı.  -  Etinasızhğın tərifı; onun üç növü.
-   İnsanların  qəzəbhndiyi  vəziyyət.  İnsanlar  кт э  
vd  nəyə  görə  qəzəblənirlər?  -   Natiq  öz  məqsədi 
üçün ehtirasdan песэ istifadə etməlidir?
Qoy qəzəbə (orge) belə tərif verilsin: - qəzəb etinasızlıq 
etmək  lazım  olmadığı  halda  ya  bizim özümüzə,  ya  da  bizim 
malik  olduqlarımıza  etinasızlıq kimi göstərilənin əvəzinə cə- 
za  kimi  verilən  şeyə  narazılıqla  qarışıq can  atmaqdır.  Əgər 
qəzəb  anlayışı  belədirsə,  onda  qəzəblənən  insan  həmişə 
m ütbq hər hansı bir müəyyən insana qarşı qəzəblənir, məsə- 
bn, ümumiyyətb insana qarşı deyil,  Kleona qarşı qəzəblənir 
və  ona  görə  qəzəblənir  ki,  bu  adam  qəzəblənən  adama,  ya 
da  onun  yaxın  adamlarmdan  birinə  qarşı  пэ  isə  edib  və  ya 
etmək  istəyib;  qəzəb  həmişə  тйэууэп  məmnunluq  hissi  ib  
bağlıdır,  bu cəza  vermək  ümidi  ib   əlaqədardır,  beb  ki,  can 
atdığın  şeyə çatacağmı düşünmək xoşdur.  Heç  kəs ona qey- 
ri-mümkün  görünən  şeyə  can  atmır,  qəzəblənən  adam  da 
ona  mümkün  kimi  görünənə  can  atır.  Buna  görə  də  qəzəb 
haqqmda yaxşı deyilib:
Baldan da şirin olan o, insanın sinəsinə axır
Bundan sonra isə sinədə tonqal kimi tüstübnir.3
Bundan  bir  növ  məmnunluq  baş  verir  və  bu  həm  də 
ona  görə  baş  verir  ki,  insan  qisas  fıkri  ilə yaşayır;  bu  halda 
edilən  təsəwür  yuxuda  görünən  təsəwür  kimi  məmnunluq 
verir.
Amma, etinasıziıq bizə dəyərsiz görünənə münasibətdə 
düşüncənin verdiyi qərardır, ona görə ki, xeyir və şəri və on- 
larla  təmasda  olanları  biz  diqqətəlayiq hesab  edirik,  onlara 
tamam  aid  olmayan və  ya  çox  az  olan  şeybri biz  tamamib 
dəyərsiz  hesab  edirik.  Etinasızlığın  üç  növü  var:  nifrət,  öz 
bildiyini etmək və təhqir.  Nifrəti göstərən adam eb bununla 
etinasızlığım  da  aşkar  edir,  ona  görə  ki,  insanlar  onların
84
gözündə  əhəmiyyətsiz  olan  şeybrə  nifrət  edirbr,  əhəmiyyət- 
siz  şeybrə  isə  insanlar  məhəl  qoymurlar.  ö z  bildiyini  edən 
yekəbaş  adamda  da  yəqin  ki,  nifrət  büruzə  verir,  ona  görə 
ki,  öz  bildiyini  etmək  başqalannm  arzusuna  maneçilik  tö- 
rətməyi  özü üçün  nəyin  isə çatmasma  görə deyil,  onun baş- 
qasına çatmaması üçün maneçilik etməkdir; həm də o, bura­
da özü üçün пэ isə almaq məqsədi ib  hərəkət etmədiyinə gö- 
гэ, o, öz rəqibinə qarşı etinasızlıq edir, yəqin ona görə ki, nə 
özünə  qarşı  onuıı ziyan vermək  qabiliyyətinə malik  olduğu- 
nu hesab etmir (əgər beb olsaydı,  o, ona etinasızlıq etməzdi, 
ondan  qorxardı)  пэ  də  həmin  adamın  ona  тйэууэп  qədər 
fayda verəcəyinə inamr (əgər beb olsaydı,  o, həmin  adamın 
dostu  olmağa  çalışardı).  Təhqir  edən  insan  da  öz  etinasız- 
lığını göstərir, ona  görə ki,  təhqir etmək e b  şeybri etmək və 
deməkdir  ki,  onların  yönəldiyi  adamın  xəcalət  çəkib  utan- 
masına  səbəb  olur,  həm  də  bu  təhqir  olunanı  artıq  baş  ve- 
rəndən  başqa  bir  şeyə  də  məruz  qoymaq  məqsədi  ib   deyil, 
bunu  özünün  ləzzət  almağı  məqsədi  ib   edir.  Eyni  şeyə  görə 
eyni şeyi edən adamlar isə təhqir  etmir,  qisas  alırlar. Təhqir 
edən insanlarda məmnunluq hissi ona görə yaramr ki, onlar, 
başqalarmı təhqir edərkən, bundan öz təsəvvürbrində təhqir 
olunmuşlardan  daha  da  yüksəyə qalxırlar.  Məhz buna  görə 
cavanlar  və  varlı  adamlar  asanlxqla  təhqir  edirbr  -   onlara 
e b   gəlir  ki,  təhqir  etməklə,  daha  çox  üstünlüyə  malik  olur- 
lar.
Təhqir  həm də  başqasmm  şərəfıni  alçaltmaq  ilə  bağlı- 
dır,  başqasınm  şərəfmi  alçaldan  şəxs  həm  də  etina  etmir, 
ona  görə  ki,  пэ  yaxşı,  пэ  də  pis  mənada  heç  bir  dəyəri  ol­
mayan,  heç  bir  hörmətə malik  deyil.  Buna  görə  də  Axil  qə- 
zəblə deyirdi:
Böyük Atrid Aqamemnon mükafatı
məndən aldj və mənimsədi
Bununla məni çox pis təhqir etdi.
Yenə də:
85

---