Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008

о vaxt olur ki, mənfəət yaxm, cəza isə uzaqda olsun. Özlərini 
saxlaya  bilməyən  adamlar  belə  vəziyyətə  düşürlər,  özünü 
saxlaya bilməmək isə bizim istəklərimizin predmeti olan hər 
şeyə aid ola bilər. Cinayət həm də e b  hallarda baş verir ki, о 
vaxt həm cinayət,  həm də ona görə veribn cəza ib  bütün xo- 
şagəlməz  şeybr  dərhal  insamn  başına  gəlir,  məmnunluq  və 
faydanı isə ancaq gec, amma daha uzun çəkən vaxt üçün əl- 
də edilir,  beb qəbildən olan şeylərə özlərini saxlaya  bilən  və 
daha ağıllı adamlar can atırlar.
Cinayət həm eb  adamlar tərəfmdən həyata keçirilir ki, 
onlarm  öz  hərəkətbrini  təsadüf,  ya  zərurət  ib,  ya  təbiətin 
qanunu,  ya da  vərdişib izah edə bilsinbr -  ümumiyyətlə eb  
hallarda  ki,  cinayətin  deyil,  səhvin  baş  verdiyini  sübut  et- 
məyə imkan olsun.  Ədalətsizlik  həm  də eb  hallarda  baş ve­
rir ki, о vaxt mərhəmət əldə etmək mümkün olsun.  Ədabtsiz 
hərəkət etməyə həm də ehtiyacı olan  adamlar qərar verirbr, 
həm də  ehtiyac  iki  cür  olur:  yoxsul  adamlarda  olduğu  kimi 
ən zəruri şeylərə, ya da varlılarda olduğu kimi lazımsız  şey- 
lərə.  Cinayət  etməyə  həm  də  eb   adamlar  qərar  verirlər  ki, 
onlarm  ya  çox  yaxşı,  ya  da  çox  pis  şöhrəti  olsun,  birincibr 
bunu edən zaman hesab edirbr ki,  onlardan  heç  kim şübhə- 
lənməz,  ikincilər  isə  fikirbşirbr  ki,  bu  işdən  onların  şöhrəti 
azalmaz.
tnsanlar  belə  əhval-ruhiyyələrlə  cinayət  etməyə  qərar 
verirbr.
Cinayətin  obyekti  olan  adamlar  və  şeybr  adətən  beb 
olurlar:  onlar  bizdə  olmayan  şeylərə  malik  olurlar  və  bu 
zaman iş həmin şeybrin nə isə zəruri və ya həzz verən bir şey 
olmasından asılı deyil.
Ədabtsizlik  həm  yaxın,  həm  də  uzaq  olan  adamlar 
qarşı həyata keçirilir, birinci halda qisas tez, ikinci halda isə 
gec baş verir, məsələn,  karfagenlilərin qarət ediləcəkləri hal­
da  baş  verəcək  hadisə  kimi79  “Ehtiyat  tədbirləri  görməyən, 
qorunmayan,  həddindən  çox  sadəlövh  adamlar  da  haq- 
sızlığa  məruz  qalırlar,  ona  görə  ki,  bu  halda  hamının  diq-
74
qətindən tez gizlənmək olar, qayğısız insanlar ona görə haq- 
sızlığa  məruz,  qalırlar  ki,  işi  məhkəmə  ilə  aparmaq  üçün 
qayğıkeş adam olmaq lazımdır, vicdanlı adamlar isə ona gö- 
гэ  haqsızlığa  məruz  qalırlar  ki,  onlar  öz  mənfəətlərinə  görə 
mübahisəyə  girməyə  qabil  deyildirbr.  Çoxları  tərəfmdən 
təhqir olunmuş, amma işi məhkəməyə çatdırmayan adamlar 
da haqsızhğa maruz qalaraq məsəldə deyildiyi kimi asanlıqla 
miziyalılann80  qənimətinə  çevrilirbr.  Heç  vaxt  təhqir  olun- 
mamış, ya da onlara tez-tez məruz qalan adamlar da haqsız- 
lığa məruz  qalırlar,  ona  görə ki,  həm  onlar,  həm də  bunlar 
heç  bir  ehtiyat  tədbiri  görmür  -  birincibr  hesab  edirbr  ki, 
heç kəs, heç vaxt onlan  təhqir  etməyəcək,  ikincibrin fıkrinə 
görə isə artıq heç vaxt heç kəs  onları təhqir etməyəcək.  Böh- 
tana məruz qalmış və  ya böhtanlanmağı asan olan insanları 
da incitmək asan olur,  ona görə ki,  beb adamlar adətən ha- 
kimlardən  qorxaraq  prosesə  başlamır  və  özbrinə  qarşı  heç 
kəsdə  inam yarada  bilmirbr;  bu  adətən  özlərinə qarşı ümu- 
mi  nifrət  və  paxıllıq  yaratmış  adamların  başma  gəlir.  Əda- 
lətsizlik  həm  də  elə  insanlara  qarşı  çevrilir  ki,  onlara  qarşı 
bizdə  nə  isə olsun -  bu  onlarm  əcdadlarına  da,  özbrinə  də, 
ya  da dostlarına  aid ola bibr, onlar bizi incitdiklərinə  görə, 
ya da bizim özümüzü, ya da bizim əcdadlarımızı, ya bizə ya­
xm  adamları  incitmək  istədikbrinə  göra  biz  onlara  qarşı 
ədabtsizlik  etmək  istəyirik,  zərb-məsəb  görə  kin-kidurətə 
ancaq  bəhanə  lazımdır.  Həm  düşmənbri,  həm  də  dostları 
(incidirbr)  ona  görə  ki,  birincibri  incitmək  asan,  ikincibri 
isə  incitmək  xoşdur,  dostları  olmayan,  пэ  yaxşı  danışmağı, 
nə  də  iş  aparmağı  bacarmayan  adamları  da  incitmək  asan- 
dır,  ona  görə  ki,  beb  insanlar  işi  məhkəmə  yolu  ib   apar- 
mağa can  atmır, ya  barışığa  gedir, ya da  heç  nəyi  axıra  qə- 
dər  çatdırmırlar.  Çox  vaxt  eb   insanlarla  ədabtsiz  rəftar 
edirbr ki, onlar üçün məhkəmə ebmək üçün vaxt sərf etmək 
namünasibdir,  məsələn,  öz  əlləri  ilə  özbri  üçün  çörək  pulu 
qazanan əcnəbibr və  sənətkarlar,  çünki  bu  adamlar  aza  qa- 
ne  olaraq  barışır  və  işə  tez  xitam  verirbr.  Ədabtsizlik  eb
75

---

adamlara  qarşı  asanlıqla  edilir  ki,  onlar  özləri  də çox  şeydə 
və ya  indi  onlara  qarşı  ədalətsizlik  edilən  şeydə  ədalətsizlik 
edibbr,  əgər  bir  şəxs  başqalarına  qarşı  ədalətsizlik  etməyə 
vərdiş edibsə və onun özünə qarşı da məhz belə hərəkət olu- 
nubsa,  onda  ədalətsizlik  demək  olar  ki,  ədabtsizlik  kimi 
görünmür, məsələn,  песэ ki,  hamım  təhqir etməyə vərdiş  et- 
miş adamı bir nəfərin təhqir etməsi. Bizi incidən, ya da incit- 
mək  istəyən,  ya  da  incidəcək  adamlarla  da  ədalətsiz  rəftar 
edirik;  bu halda  ədalətsizliyin özündə пэ isə xoş və gözəl bir 
şey olur və demək olar ki, ədalətsiz kimi görünmür.  Biz həm 
də elələrini asanlıqla incidirik ki,  onlarm alçalması ya bizim 
dostlanmıza,  ya  bizim  sevdiklərimizə,  ya  bizim  ağalara,  ya 
da  ümumiyyətlə  asılı  olduğumuz  və  hər  hansı  bir  mənfəət 
ala  biləcəyimiz  adamlara  xoş  olsun.  Biz  həm  də  elə  adam­
lara qarşı ədalətsizlik edirik ki,  onları  artıq mühakimə etmi- 
şik  və  onlarla  əlaqələri  kəsmişik.  Kallipp  Diona81  qarşı 
münasibətdə belə hərəkət etmişdir, ona görə ki, belə hərəkət- 
lər ədalətsiz görünmür.  Eynilə belə biz elə adamlar ilə rəftar 
edirik ki,  biz onları  incitməsək  də,  başqaları  incidəcək,  belə 
ki, bu halda tərəddüd qeyri-mümkün görünür; rəvayətə görə 
Enesidem  məhz  beb  etmişdir,  o,  hansı  isə  bir  şəhəri  əsarət 
altına  almış  Qelona  kottabi  göndərərək  onu  özünü  görmək 
üçün nəzərdə  tutduğu işi onu qabaqlayaraq etdiyi üçün təb- 
rik etmişdir.82 Haqsızlıq çox vaxt e b  hallarda  baş verir ki,  о 
zaman  bu  incidilmiş  adamlar  üçün  çoxlu  yaxşılıq  etməyə 
imkan  versin,  ona  görə  ki,  bu  hallarda  fessasiyalı  Yason 
demişkən  -   günahları  təmizləmək  asandır,  hərdən  ədalətsiz 
hərəkət etmək lazımdır ki, çoxlu ədalətli iş görməyə imkanm 
olsun.83
tnsan  elə  ədalətsiz  hərəkətləri  asanlıqla  etməyi  özünə 
rəva bilir ki, onları etmək hamıda, ya da bir çoxunda vərdi- 
şə  çevrilsin,  ona  görə  ki,  bu  halda  bağışlanmağa ümid  var. 
Biz  e b   predmetbri  oğurlamağı  asanlıqla  qərara  alırıq  ki, 
onları  gizbtmək  və  xərcləmək  asan  olsun.  Məsələn,  ərzaq 
ehtiyatları,  bura  həm  də  formasını,  rəngini  və  tərkibini  da-
76
yişməkb  asanlıqla  başqa  hala  sahna  bibn  predmetbr,  bir 
çox  yerlərdə  asanlıqla  gizlədilə  bilən  predmetbr;  bu  sıraya 
həm  də  bir  yerdən  başqa  yerə  rahat  aparıla  bibn,  kiçik 
həcmli yerlərdə gizbdib  bilən  şeybr,  həm  də əksər  hallarda 
oğrularda tapılan şeybrin  oxşarları daxildir.  tnsan çox vaxt 
başqalarmı e b   təhqir edir ki,  təhqir  olunmuşlar onların ba- 
rəsində  danışmağa  utamrlar,  məsəbn,  bizim  arvadlarımıza, 
ya  özümüzə, ya oğullarımıza qarşı binamusluq  ediləndə çox 
vaxt  biz  elə  hərəkətlər  edirik  ki,  onların  məhkəmə  yolu  ilə 
təqibi  prosesini  başlayan  adam  tərəfındən  məhkəməbrdə 
dava çəkməyə olan  adi  ehtıras  kimi  görünə bibr.  Buraya az 
əhəmiyyətli və bağışlanması yüngül olan hərəkətbr aiddir.
15.  Ədalətin  və  ədalətsizliyin  тйэууэп  olunmasımn  iki- 
tərəfli üsulu.  - Xüsusi qanun  və ümumi qanun.  -   Əda- 
htsiz  кэтэкэйэпп  iki  kAteqoriyası.  -   Yazılmamış 
qanunların iki növü. -  Həqiqət atılayışı.
Ədalətsiz hərəkət edən adamlarm əhval-ruhiyyəsi haq­
qmda  ədalətsizliyə məruz qalan  şəxslər və əşyalar  haqqında 
və  onların  baş  verməsinin  səbəbbri  haqqmda  göstərə  bi- 
bcəyimiz bütün  mülahizəbr  təqribən bunlardır.  Нэг  şeydən 
əwəl  ədalət  ib   uzlaşan  və  uzlaşmayan,  hər  qisimdən  olan 
hərəkətbri araşdıraq.
Ə dabt  və  ədalətsizlik  anlayışları  ikitərəfli  iki  üsulla 
müəyyənbşdirilir:  qanunun iki kateqoriyasma uyğun və on­
larm  toxunduğu  insanlara  uyğun.  Мэп  təsdiq  edirəm  ki, 
xüsusi qanun və ümumi qanun mövcuddur.84 Мэп e b  qanu- 
nu xiisusi adlandırıram ki, onu hər bir xalq özü üçün qoyub; 
bu  qanun  həm  yazılmış,  həm  də  yazılmamış  olur.85  Təbii 
qanunu  isə  mən  ümumi  qanun  adlandırıram.  Hamı  üçün 
ümumi, öz təbiətinə  görə  ədalətli  və ədabtsiz eb bir  şey  var 
ki,  bütün xalqlar tərəfındən olduğu kimi qəbul olunur, bax­
mayaraq ki, bu barədə onlarm arasmda heç bir saziş və hət- 
ta  heç  bir  əlaqə  yoxdur.  Yəqin  ki,  qadağan  olunmasma
77

---