Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008

baxmayaraq  Polinikin  cənazəsinin  basdırılmasına  tamamilə 
razı  olduğunu  təsdiqləyən  Antiqona  məhz  belə  növ  ədaləti 
nəzərdə tuturdu86, belə ki, bu yaranmış hal təbii ədalət sahə- 
sinə aiddir.
О, пэ bu gün, пэ də dünən yaranıb;
о, əbədi yaşayır və heç kəs deyə bilməz ki, o, gəlib.87
Bu əsasda Emnedokl bütün canlı məxluqlan öldürməyi 
qadağan edir;  belə növdən  olan  hərəkət bəzilərinin gözündə 
ədalətli,  digərlərinin  gözündə  isə  ədalətsiz  görünə  bilməz; 
amma  bu qanun  bütün  insanlar üçün  məcburi  olaraq  bütün 
geniş efir və ölçüsüz yer məkanında qüvvəyə malikdir.88
Alkidamant  öz  Messena  nitqində  də  eyni  şeyi  deyir.89 
Cinayətlər  törədildiyi  şəxslərə  qarşı  münasibətdə  ikitərəfli 
qaydada  тйэууэп  olunur:  пэ  etmək  lazımdır  və  пэ  etmək 
lazım  deyil,  bütün  cəmiyyətə  aid  ola  bibn,  ya  da  onurı  bir 
üzvünə aid ola bilər;  buna uyğun olaraq ədalətlə uzlaşan və 
ona əks  olan hərəkətlər də  iki növdən ola bilər:  onlar ya bir 
тйэууэп  şəxsə,  ya  da  bütöv  cəmiyyətə  aid  ola  bilər;  zina- 
karlıq  və  adam  döyən  insan  hər  hansı  bir  тйэууэп  şəxsə 
qarşı  ədalətsizlik  edir,  hərbi  qulluqdan  yayınan  insan  isə 
bütün cəmiyyətə qarşı ədalətsiz hərəkət edir.
Beləliklə,  bütün  ədalətsiz  hərəkətləri  bütövlükdə  cə- 
miyyətə aid olan və cəmiyyətin bir və ya bir neçə üzvünə aid 
olan  hərəkətlərə  böldükdən  sonra  ədalətsizliyin  obyekti  ol- 
mağm пэ olduğu məsələsinə qayıdaq.  Ədalətsizliyin obyekti 
olmaq  bunu özbaşma  olaraq edən  şəxs  tərəfındən  ədalətsiz- 
liyə  məruz  qalmaq  deməkdir,  belə  ki,  biz daha  əvvəl90  əda- 
lətsizliyin  törədilməsini  özbaşınalıq  kimi  тйэууэп  etmişdik. 
Ədabtsiz hərəkətin obyekti mütləq haqsızlığa məruz qalır və 
həm də  öz istəyinə zidd  olaraq,  haqsızlıq  anlayışı yuxarıda 
deyilənlərdən  aydındır  (çünki,  biz  yuxarıda  öz-öziinə  xeyir 
və  şərin nə olduğunu тйэууэп etmişdik), eləcə də özbaşma-
78
lıq (biz demişdik ki,  insanın bib-bilə etdiyi bütün hərəkətlər 
özbaşınalıqdır91) anlayışmm пэ olduğu da aydmdır.
Bebliklə,  bütün  hərəkətbr  zəruri  olaraq  ya  bütün  cə- 
miyyətə, ya da onun ayrıca üzvünə aid olur və insan tərəfın- 
dən ya tam xəbərsiz və istəyinə zidd olaraq, ya da könüllü və 
tam şüurlu surətdə həyata keçirilir, bu son hərəkətlərdən bə- 
ziləri qəsdən, digərbri isə affekt halında törədilir.
Qəzəb haqqmda  biz ehtiraslar haqqmda traktatda da- 
mşacağıq,  insanların  nəyi  bilərəkdən  və  hansı  əhval-ru- 
hiyyəyə belə etdiyi haqqmda əvvəl damşmışdıq.92
Çox  vaxt  insanlar  məlum  hərəkəti  törətdiklərini  bo- 
yunlarına alsalar da,  hərəkətin məlum qiymətbndirilməsi və 
qiymətbndirilmənin  özü  ib   razılaşmırlar,  məsəbn,  insan 
təsdiq  edir ki,  o,  nəyi isə götürüb,  amma  oğurlamayıb və ya
o,  birinci vurub,  amma  təhqir etməyib,  ya da kimib isə əla- 
qədə  olub,  amma  zina  etməyib,  ya  da  oğurluq  edib,  amma 
küfr  etməyib,  ona  görə  ki,  onun  oğurladığı  Allaha  məxsus 
deyil, ya da, o, başqasmın tarlasmı şumlayıb, amma bu tarla 
ictimai deyil, у a da о,  düşmənlərb  əlaqədə  olsa da,  xəyanət 
etməyib -  bütün buna bənzər halları nəzərə alaraq müəyyən 
etmək  lazımdır  ki,  oğurluq,  təhqir,  zina  пэ  deməkdir,  bu 
onun  öçün  lazımdır ki,  biz nəyin  isə olduğunu,  ya  da  nəyin 
isə  olmadığmı  sübut  etmək  istədiyimiz  haqqında  həqiqəti 
aşkara çıxaraq.
Bütün oxşar hallarda əsas məsəb odur ki, məlum hadi- 
sə ədabtsiz və pisdir, ya yox:  axı, insanın ədabtsizliyi və ya- 
rarsızlığı niyyətində olur,  təhqir və oğurluq  kimi ifadəbr isə 
qabaqcadan  niyyətin  olduğunu  göstərir:  heç  də  həmişə  baş- 
qa adamı vuran adam bununla onu təhqir etmiş olmur, bu о 
zaman düz olar ki,  о,  bunu  başqa  bir məqsədlə etsin,  məsə- 
b n , öz-özünə ləzzət vermək üçün, heç də həmişə nəyi isə gizli 
şəkildə  götürmüş  adam  oğurluq  etmiş  olmur,  bu  ancaq  о 
zaman  olur  ki,  о,  bunu  edəndə  başqasma  zərər  vurmaq  və 
götürülmüş şeyi mənimsəmək arzusunda olsun.
79

---

Başqa  hallara  münasibətdə  demək  olar  ki,  onlar  nə- 
zərdən keçirdiyimiz hallar kimidir.
Ədalətli və ədalətsiz olanlar iki növ olduğu üçün və ya- 
zılı  qanunlarm  пэ  barəsində  bəhs  etdiyini  artıq  dediyimiz 
üçün,  onda  bizə  ancaq  yazılmamış  qanunlardan  danışmaq 
qalır.  Onlar  iki  qəbildən  olur:  onlardan  bəzibri məziyyət və 
nöqsanların ifrat büruzə verilməsini nəzərdə tutur ki, onlarla 
tərif və məzəmmət,  şərəfsizlik və  şan-şöhrət,  ümumi  hörmə- 
tin izharı buna xeyirxahlara münasibətdə minnətdarlıq, yax- 
şıhğa yaxşılıqla cavab vermək, dostlara kömək və s. daxildir
-  bağlıdır. Yazılmamış qanunların yerdə qalanları isə xüsusi 
yazılmış qanunda  olan  çatışmamazlıqları  doldurur,  belə  ki, 
həqıqət ədabtin sahəsinə aid edildiyinə görə yazılmış qanun- 
lara baxmayaraq ədabtli olan bir şeydir.
Yazılı qanunda olan belə çatışmamazlıqlara bəzən qa- 
nunvericilər  tərəfmdən  könüllü  şəkildə  yer  verilir,  bəzən  isə 
bu  onlarm  iradəsinə  zidd  şəkildə  olur:  qanunun  çatışma- 
mazlıqları onlarm nəzərindən qaçanda bu iradəyə zidd olur, 
onlar əldə olan  hadisəyə dair heç  bir təlimat verə bilməyən- 
də isə bu könüllü olur,  ona görə ki,  onların  qərarı ümumilik 
xarakteri  daşımahdır.  Verilmiş  hal  isə  həmişə  olana  deyil, 
əksər  hallarda  olana  aiddir.  Eyni  şeyi  о  hallara  aid  də  de- 
mək olar ki,  onlarm barəsində her hansi bir göstəriş vermək 
çətindir,  çünki  onlar  çox  hədsizdir,  məsələn,  dəmir  ilə xəsa- 
rət  yetirməyi  qadağan  etməklə  тйэууэп  etmək  çətindir  ki, 
bu  qadağan  hansı  uzunluqda  və  məhz  песэ  dəmiri  nəzərdə 
tutur: belə hesablamalar üçün heç insan həyatı çatmaz.
Beləliklə,  пэ vaxt  ki,  dəqiq  qərar  vermək  mümkün  de­
yil, bununla b eb  qanunverici qərar çıxarmaq zəruridir.  Beb 
hallarda ümumi ifadələr işlətmək lazımdır.  Buradan beb nə- 
ticə çıxır ki, əgər əlində dəmir üzük olan kim isə başqa  ada­
ma əl qaldırırsa, ya da ona zərbə vurursa, onda yazılı qanu­
na  görə  o,  təqsirkardır  və  ədalətsiz  hərəkət  edir  -   həqiqət 
məhz budur.
80
Əgər  bizim  tərəfimizdən  anlayış  həqiqət  anlayışxdırsa, 
onda  buradan  aydın  olur  ki,  haqiqətə  uyğun  olan  və  ona 
uyğun  olmayan  nədir  və  hansı  insanlar  həqiqət  anlayışına 
(oycepieiceis)  uyğun  gəlmir.  Mərhəmətə  layiq  hər  şey  həqi- 
qət  anlayışına  uyğundur.  Bundan  başqa,  həqiqət  səhvlərə, 
ədalətsiz hərəkətlərə  və  bədbəxt  hadisəbrə  eyni  qiymət  ver- 
məməyi  təbb  edir.  Bədbəxtliklərin  sırasına  bütün  niyyətsiz 
və heç bir  pis  flkir olmadan baş verən hadisələr aiddir;  səhv 
nəticəsində baş verən bədbəxt hadisəbrin sırasma isə nöqsan 
nəticəsində  deyil,  niyyət  nəticəsində  baş  verənlər  daxildir; 
ədalətsiz hərəkətbr sırasma isə həm niyyət, həm də nöqsanlı- 
lıq  nəticəsində  baş  verən  bütün  hadisələr  daxildir,  ona görə 
ki,  ehtirasın  təsiri  altmda  edibn  hər  şey  nöqsan  hesab  olu­
nur.
Həqiqət ondadır ki,  insanın zəiflikbri bağışlansın, həm 
də  ondadır  ki,  qanun  deyil,  qanunverici,  qanunun  hər  nöq- 
təsi  deyil,  qanunvericinin  flkri  nəzərdə  tutulsun,  hərəkətin 
özünü deyil,  onu edən  insanın niyyətini,  özü də bir hissəsini 
deyil, bütövlükdə nəzərdə tutsun, ona görə ki, diqqəti məlum 
hadisədə insanın özünü песэ göstərməsinə deyil,  onun həmi- 
şə,  ya  da əksər  hallarda  песэ  olmasına  versin.  Həqiqət  həm 
də ondadır ki, edilmiş yaxşılıq çəkilmiş pislikdən tez yaddan 
çıxmasm,  bizə edilmiş yaxşılığı da etdiyimiz yaxşılıqdan da­
ha tez yaddan  çıxartmamalıyıq.  Həqiqət həm də ondadır ki, 
bizə qarşı edibn ədabtsizliklərə səbirb dözək və əməllə dey­
il,  sözlə  məhkəmə  quraq,  nəhayət,  ictimai  məhkəmədənsə, 
münsiflər  məhkəməsinə  miiraciət  edək,  ona  görə  ki,  münsif 
həqiqət,  hakim  isə  qanun  haqqında  fıkirbşir;  münsiflər 
məhkəməsi məhz ona görə yaradılıb ki, həqiqət zəfər çalsın.
81

---