Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008
Yüklə 12,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
qin vəzifəsi insanları e b bir hala gətirməkdir ki, bu halda insanlar qəzəblənsinlər və natiq onları inandırmalıdır ki, dinbyicilərin qəzəbləndikbri şeyə rəqiblərin aidiyyəti var və bu rəqiblər məhz qəzəblənməli olduğumuz adamlar kimidir. 3. “Mərhəmstli olmaq” anlayışı. - İnsanlar kimə və пэуэ görə mərhəmətli olurlar? - insanlar hansı əh- vali-ruhiyyədə mərhəmətli olurlar? Natiq bu ehti- rasdan öz məqsədi üçün istifadə etməlidir? “Qəzəblənmək” (orgidzesthai) anlayışı “mərhəmətli olmaq” (praynesthai) anlayışına və qəzəb də mərhəmətə (praot6s) əks olduğu üçün, nəzərdən keçirmək lazımdır ki, insanlar hansı vəziyyətdə olanda mərhəmətli olurlar, kimə qarşı mərhəmətli olurlar və nəyin nəticəsində mərhəmətli olurlar. “Rəhmə gəlmək” anlayışını qəzəbin dayandırılması və sakitləşməsi kimi müəyyən edək. Əgər insanlar onlara etinasızhq edən insanlara qarşı qəzəblənirlərsə (etinasızlıq isə bir növ iradi bir şeydir) onda aydmdır ki, insanlar belə bir şey etməyənbrə və ya bunu qeyri-iradi edənlər və ya beb görünənlərə və həm də elədiyinin əksini eləmək istəyənlərə, həm də bizə qarşı eb bil özünə qarşı münasibət bəsləyən adamlara - ona görə ki, heç kəs haqqında fikirbşmirbr ki, o, özii-özünə qarşı etinasızlıq edir - eləcə də etiraf edənbrə və peşman olanlara (bu halda insanlar ebdikbri üçün peş- mançılığı bir növ mükafat kimi alaraq qəzəblərini soyudur- lar) qarşı mərhəmətli olurlar. Buna sübutu qulların cəzalan- dırıldığı zaman tapmaq olar: biz эп çox bizə etiraz edən və öz təqsirini boynuna almayanları cəzalandırırıq, özbrinin cəzaya layiq olduqlarım boyun alanlara qarşı isə daha qə- zəblənirik. Bunun səbəbi odur ki, aşkar olam inkar etmək həyasızlıqdır, həyasızlıq isə etinasızlıq və nifrətdir, ona görə ki, biz çox nifrət etdiyimizdən utanmınq. Biz həm də elələri- nə qarşı mərhəmətli oluruq ki, o, Özünü bizə münasibətdə əksiltsin və bizə zidd olmasm. Hesab edirik ki, bu insanlar 90 özbrinin bizdən daha zəif olduqlarım etiraf edirlər, daha zəif etinasızlığa meyl edə bilməz. Özbrini kiçildən adamlara qarşı qəzəbin sönməsini itlərin misalmda da görə bibrik, on lar heç vaxt yerə oturanları dişbm irbr.8 Biz həm də, biz cid- di olan zaman bizə ciddi yanaşanlara qarşı münasibətdə mərhəmətli oluruq: bizə elə gəlir ki, beb insanlar bizim qay- ğımıza qalır və bizə qarşı etinasız yanaşmırlar. Kimlərin ki, bizim üçün etdikbri xidmətinin əhəmiyyəti onlarm bizim qarşımızdakı günahmdan çoxdur və kimlər ki, bizi dib tutur və bizə yalvarır, biz onlara qarşı mərhəmətli oluruq, ona gö- гэ ki, beb insanlar bizdən aşağıdır. Biz həm də eb insanlara qarşı mərhəmətliyik ki, onlar heç kimə, ya da yaxşı adamla- rm heç birinə, ya da bizim kimi olan adamlarm heç birinə qarşı təkəbbürb, istehza və etinasızlıqla yanaşmırlar. Ümu- miyyətb, mərhəmətli əhval-ruhiyyənin yaranmasma səbəb olan şeyi biz buna əks olan anlayışdan götürməliyik. Biz qorxduğumuz və ya utandığımız adamlara пэ qədər ki, bu hissləri hiss edirik, qəzəbbnə bilmirik, ona görə ki, eyni za manda həm qorxmaq, həm də qəzəblənmək olmaz. Qəzəbin təsiri altmda пэ isə etmiş adamlara da biz ya heç qəzəblən- mirik, ya da az qəzəblənirik, ona görə ki, təsəwürümüzə gö- rə onlar bunu etinasızlıq nəticəsində etməyiblər. Çünki, heç kəs qəzəbbnən zaman etinasızlıq hiss etmir: etinasızlığa dil- xorluq aid deyil, amma qəzəb dilxorluqla birbşib. Bizə hörmətb yanaşanlara qarşı da biz mərhəmətli münasibət bəsbyirik. Aydındır ki, vəziyyəti qəzəbə əks olanlar mərhəmətli- dir, beb vəziyyət isə zarafatı, gülüşü, bayramı, səadəti, uğu- ru, gözü toxluğu, ümumiyyətb, dərd-qəmsiz vəziyyəti, tə- kəbbürsüz məmnunluğu və sadə arzuları müşayiət edir. Mərhəmətli əhval-ruhiyyə həm də eb hallarda meydana çı- xır ki, bu zaman qəzəb köhnəlir və sakitbşir, ona görə ki, zaman qəzəbi soyudur. Нэг hansı bir şəxsə daha əw əlbr ve- rilmiş cəza da başqa bir şəxsə qarşı yönəldilmiş daha güclü qəzəbi eyni cür yumşaldır. Məhz buna görə də xalq Filokra- 91 ta9 qəzəblənən zaman о, ona verilmiş suallara ağıllı cavablar vermişdir. Ondan soruşmuşdular: “Nəyə görə sən özünü tə- mizə çıxarmırsan?” Cavab: - “Hələ vaxtı deyil.” - “Bəs vaxtı haçan olacaq?” - “Nə vaxt görsəm ki, başqa adama böhtan atırlar”. Axı, insanlar öz qəzəblərini başqa birinin üstünə tökəndə yumşalırlar, məhz Erqofilin başına belə hadisə gəl- mişdi: baxmayaraq ki, insanlar Kallisfendənsə10 ona qarşı çox qəzəbli idibr, məhz ona bəraət verdilər, ona görə ki, bir gün əvvəl Kallisfeni ölümə məhkum etmişdilər. Yazığımız gəbnlərə, həm də böyük fəlakətlərə məruz qalanlara qarşı da mərhəmətli oluruq, ona görə ki, bu fəlakətlər bizim onlara qəzəb nəticəsində edəcəyimizdən böyükdür; bu halda biz bir növ məmnun qaldığımızı fikirbşirik. Biz həm də о vaxt mərhəmətli oluruq ki, öz fikrimizə görə haqlı deyilik və əda- lətli olaraq dözürük, ona görə ki, qəzəb heç vaxt ədalətli olana qarşı yönəlmir, əlimizdəki halda, bizim fikrimizcə, biz ədalətə zidd olaraq əziyyət çəkmirik, qəzəb isə, dediyimiz kimi, məhz bunun nəticəsində yaranır. Bunu nəzərə alaraq, iş ilə cəza verməzdən əvvəl söz ilə cəza vermək lazımdır; belə halda, hətta cəzalandırılan qullar da az hiddətlənirlər. Biz fıkirləşəndə ki, cəza alan şəxs, bu cəzanı məhz bizə görə və məhz bizə etdikbrinin əvəzi olaraq çəkdiyni bilməyəcək, onda bu halda qəzəbimiz yumşalır, ona görə ki, qəzəb hər hansı bir тйэууэп şəxsə qarşı yönəlmiş olur, bu da ki, qəzə- bin tərifindən aydındır. Buna görə də şair ədalətli olaraq demişdir: Şəhərləri dağıdan Odissey odur.11 Е1э bil ki, onun rəqibi пэуэ görə və kim tərəfindən cə- zalandırıldığım hiss edənə qədər o, özünü intiqamı alınmış adam kimi hiss etməyəcəkdi. Bebliklə, biz qəzəbimizi hiss etməyənlərə, həm də ölülərə qarşı qəzəbbnmirik, bu zaman onu nəzərə alırıq ki, onlar эп dəhşətli fəlakətə məruz qalıb- lar və ağn hiss etməyəcəklər, ebcə də bizim qəzəbi də hiss 92 etməyəcəkbr, halbuki, qəzəblənənlər məhz bunu istəyirlər. Buna görə də, şair öbn dostuna görə qəzəblənən Axilli sakit- bşdirmək üçün Hektor haqqmda yaxşı demişdir: Axill cansız cəsədi öz qəzəbi ib təhqir edir.12 Aydındır ki, öz dinbyicibrini yumşaltmaq istəyən na- tiqbr öz nitqlərində bu ümumi müddəalara əsaslanaraq çıxış etməlidirbr; bu yolla onlar dinləyicibrdə lazımi əhvali- ruhiyyə yarada bibrlər, dinbyicibri qəzəbbndirən şəxsləri isə ya dəhşətli adam kimi, ya hörmətə layiq adam kimi, ya daha əvvəl тйэууэп xidmət göstərmiş adam kimi, ya öz ira- dəsinə zidd hərəkət etmiş adam kimi, ya da öz hərəkətindən çox peşman olmuş adam kimi təqdim edə bibrbr. 4. “Sevmək" anlayışımn və "dost” anlayışımn tərifı. - insanlar kimi və пэуэ görə sevirbr? - Dostluğun növbri və dostluğıın xidmətə münasibəti. - Düşmənçilik və nifrət anlayışı, onların qəzəbə münasibəti. - Natiq bu anlayışlardan öz məqsədi üçün necə istifadə edə bibr? Insanlar kimi sevirbr və kimə nifrət edirbr və niyə? - Bu barədə biz dostluq (philia) və sevgi (philelin) anlayışlarını тйэууэп edəndən sonra danışacağıq. Qoy sevmək insanm nemət hesab etdiyi şeybri özü üçün deyil, kimin üçün isə ar- zulaması və imkan daxilində bu nemətləri ona verməyə səy göstərməsi hesab olunsun. Dost isə sevən və qarşılıqlı olaraq sevilən adamdır. Bir-birinə qarşı beb münasibətdə olduqla- rım hiss edən insanlar özbrini dost hesab edirbr. Madam ki, bu müddəalar тйэууэп edilib, onlar bizimb bir yerdə se- vincimizə sevinən və qəmimizə qəmbnən və bunu пэуэ görə isə deyil, bizim özümüzə görə edən adam labüd olaraq dost 93 Yüklə 12,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|