Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008

gözəl olan üçün deyil,  faydalı olan üçün yaşayırlar, ona görə 
ki,  onlar eqoistdirlər,  beb ki,  faydalı  olan  insanın özü üçün 
nemətdir,  gözəl olan isə heç kəsdən asılı olmayan bir nemət- 
dir.35 Onlar utancaq  olmaqdan daha çox  həyasızdırlar,  ona 
görə  ki,  gözəl  və  faydalı  olana  eyni  cür  yanaşmırlar,  onlar 
reputasiyanı yaradan şeylərə məhəl qoymurlar.  Onlar  təcrü- 
bəli  olduqlanna  görə  ümidlərə  qapılmırlar,  çünki  gündəlik 
ümidlər əsasən əhəmiyyətsizdir və çox vaxt puça çıxır; onlar 
həm də qorxaq olduqlarına görə belədirlər.  Onlar daha  çox 
ümid  ilə deyil,  xatirələrlə yaşayırlar. Çünki onlar üçün həya- 
tın qalan hissəsi qısadır, yaşadıqları hissə isə uzundur,  ümid 
gələcəyə, xatirələr isə keçmişə aiddir. Onların çox danışmaq- 
larınm  səbəbi  də  bundadır:  onlar  daim  olub-keçənlər  haq- 
qında  damşırlar,  ona  görə  ki,  xatirələrə  dalarkən  həzz  hiss 
edirlər.  Onların qəzəbi alovludur, amma gücsüzdür, onlarda 
ehtiraslann bəziləri yoxa çıxıb, başqaları isə öz gücünü itirib, 
buna görə də onlar arzulanmağa və öz arzulanna uyğun  hə- 
rəkət etməyə meylli deyil, onlar ancaq mənfəətə uyğun hərə- 
kət edirlər. Buna görə də, bu yaşda insanlar sakit görünürlər, 
çünki,  onların  ehtirasları  zəifləyib  və  mənfəətə  tabe  olub. 
Onlar öz həyatlarmda qəlblərinin deyil, daha çox  mənfəətin 
hesabını  rəhbər  tuturlar,  çünki,  haqq-hesab  faydalı  olanı, 
qəlb  isə  məziyyəti  nəzərdə  tutur.  Onlar  təkəbbürbri  deyil, 
acıqları hesabma ədalətsiz hərəkət edirbr.  Qocalara da əzab 
çəkmək  xas  olan  şeydir,  amma  bu  gənclərin  çəkdiyi  əzabm 
səbəbinə  görə  deyil:  gənclərdə  bu  insanpərvərliyə  görədir, 
qocalarda isə gücsüzlükdən, çünki, onlar bütün bədbəxtliklə- 
rə özlərinə yaxın olan bir şey kimi baxırlar, bu isə dediyimiz 
kimi,  insanm  əzab  çəkməyini  mümkün  edir.  Buna  görə  də 
onlar  deyingən  olur,  пэ  zirəklik,  пэ  də  güləyənlik  etmirbr, 
ona görə ki, deyingənlik gübyənliyə əksdir.
Gənclərin  və  qocaların  xasiyyətbri  belədir,  hamı  Öz 
xasiyyətinə  uyğun  nitqbrə  və  özbri  kimi  yaxşı  münasibət 
bəslədiyinə  görə,  burada  deyibnbrdən  aydmdır  ki,  natiqbr
122
həm  özbrinin,  həm  də  nitqbrinin  belə  görünməsi  üçün  öz 
nitqlərində nə etməlidirbr.
14.  Yetkin yaşa uyğun xarakter cizgilari
Yetkin  yaşlı  adamlara  gəldikdə isə,  aydmdır ki,  onlar 
öz xasiyyətlərinə  görə göstərilmiş iki yaş  arasında  olacaq və 
пэ onun,  nə də digərinin ifratçılığa malik olmayacaq,  nə də 
həddindən  çox  cəsurluq  göstərməyəcəkbr  (çünki,  beb  key- 
fiyyət  ötkəmlikdir),  пэ  də  artıq  dərəcədə  qorxaqhq  etməy- 
əcəkbr,  amma  həm  buna,  həm  də ona  lazımi  olduğu  qədər 
diqqət  verəcək  və  hamıya  пэ  etibar,  пэ  də  etibarsızhq  gö- 
stərmədən,  ancaq  həqiqətə  daha  çox  uyğun  fıkirbşərək,  пэ 
sırf gözəl  olan  üçün,  пэ də  sırf faydalı  olan üçün  deyil,  həm 
onun, həm də digəri üçün birlikdə yaşayaraq, пэ xəsisliyə, nə 
də  israfçılığa  meyl  etmədən  lazım  olan  ölçünü  rəhbər  tu- 
tacaq.  Onlar  həm  qəzəbə,  həm  də  arzulara  eyni  qaydada 
münasibət göstərirbr. Onlar cəsarətbrini ağılla, ağıllarını isə 
cəsarət  ib   birbşdirirlər.  Gənclərdə  və  qocalarda  bu  key- 
fıyyətbr  ayrılmış  şəkildə olur,  çünki,  gəncbr  mərd  və özba- 
şma,  qocalar  isə  ağıllı  və  qorxaq  olurlar.  Ümumiyyətb  de- 
sək,  yetkin  yaşda  olanlar  gənclərdə  və  qocalarda  ayrı- 
ayrılıqda  olan  bütün  faydalı  keyfiyyətbrə  sahibdirbr,  gənc- 
brin  və  qocaların  həddindən  çox  və  ya  az  dərəcədə  sahib 
olduqları  keyfiyyətlərə  gəldikdə  isə  onlar  beb  keyfiyyətbrə 
uyğun  və  orta  dərəcədə  sahibdirbr.  Bədən  öz  çiçəkbnən 
vaxtma  otuz ib   otuz  beş yaş arasında,  qəlb isə qırx doqquz 
yaşında çatır.36
15.  Nəcib  mənşədən  olan  insanlar a  xas  xarakter  cizgi- 
ləri
Gənclik,  qocalıq  və  yetkinlik  haqqmda,  bu  yaşlardan 
hər  birinin  hansı  xarakterə  malik  olması  barəsində  bunlari 
demək  olar.  Indi  isə  taledən  (tyches)  asılı  olan  nemətbr
123

---

haqqmda damşaq, belə ki, onlarm nəticəsində məlum xarak- 
ter yaranır.
Mənşənin  (eygeneia)  nəcibliyi  xarakterə  elə  təsir  edir 
ki,  nəticədə  bu  adam  çox  şöhrətpərəst  olur:  пэуэ  isə  sahib 
olan  bütün  insanlar  özlərinin  bu  malını  qənaətlə  yığırlar, 
mənşənin  nəcibliyi  isə  əcdadlann  şan-şərəfli  vəziyyətidir. 
Nəcib mənşəli insanlar hətta onların əcdadları kimi adamla­
ra da həqarətlə baxırlar, ona görə ki, əcdadların əməlləri çox 
uzaqda qaldığı üçün,  daha  şərəfli  görünür və həmin əməlləri 
yaxında etmişlərin yanında lovğalanmaq üçün daha çox əsas 
verir.  “Nəcib mənşə” adı nəslin adh-sanh olmasm, “xarakte- 
гэ  görə  nəciblik”  adı  isə  təbiətlə  müqayisədə  cırlaşmanm 
getmədiyini  göstərir,  bu  da  əsasən  nəcib  mənşəli  insanlarda 
baş  vermir,  belə  ki,  adətən  onlar  özlüyündə  xüsusi  bir  şeyi 
təmsil etmirlər (eyteleis).
Görkəmli  kişilərin  nəslində bir  növ  torpağm yaratdığı 
əsərlərdə olduğu kimi bəzən məhsul olur və əgər nəsil yaxşı- 
dırsa,  ondan  bir  müddət  görkəmli  kişilər çıxır,  amma  sonra 
onlar  yoxa  çıxır,  gözəl,  istedadlı  nəsillər  cırlaşaraq  dəlisov 
xarakterlərlə nəticələnir,  məsələn:  Alkiviad və Böyük Dioni- 
sinin  nəsli  kimi;  Kimonun,  Periklin  və  Sokratm37  sanballı 
nəslinin  xələflərində  isə  cırlaşmaq  nəticəsində  səfehlik  və 
keylik əmələ gəlib.
16.  Variı adamlara xas olan xarakter cizgiləri.
Var-dövlət  ilə  bağlı  xarakter  gəldikdə  isə  onu  hamı 
asanhqla  görə  bilər:  varlı  adamlar  təkəbbürlü və  lovğa  ola­
raq тйэууэп mənada vardan asılı  olurlar. Onlar özlərini elə 
tuturlar  ki,  elə  bil  bütün  nemətlərə  sahibdirbr;  var-dövlət 
bütün qalan nemətbrin  dəyərləndirilməsi üçün bir növ  mey- 
ardır,  buna görə də, elə görünür ki, nemətlərin hamısı pul ilə 
alma  bibr.  Onlar  dəbdəbəyə  və  özlərini  tərifbməyə  meylli- 
dirbr, özü də dəbdəbənin özünə  görə dəbdəbəyə və öz rifahı- 
m hamıya  nümayiş etdirmək  xatirinə  meyllidirbr;  onlar öz-
124
lərini öyən və pis tərbiyə görmüş olurlar, çünki,  bütün adam­
lar adətən  nəyi sevdikbri və пэуэ təəccüb etdikbri haqqmda 
daim  danışırlar  və  buna  görə  də  onlar,  yəni  varlı  adamlar 
fikirbşirbr ki,  harm  onlarm  qayğılarma  bənzər qayğı çəkir. 
Bununla beb, onlar  bu cür  fikirbşməkdə haqlıdırlar,  çünki, 
sərvəti  olan  adamlara  ehtiyaci  olan  adamlar çoxdur.  Simo- 
nidə “varli  olmaq  yaxşıdır,  ya müdrik?” sualmi verən Giye- 
ronun  arvadma  müraciətdə  deyilmiş  kəlam  buradan  yara- 
mb.38  Simonid  deyir:  “Varli  olmaq  yaxşıdır,  ona  görə  ki, 
müdriklərin  daim  varhlarm  qapısı  ağzmda  durduqlarını 
görürük”.  Varlılar  həm  də  onunla  fərqlənirlər  ki,  özbriııi 
hökmranlıq  etməyə  layiq  görürbr,  çünki,  onlann  fikrincə, 
insanlan  hakimiyyətə  layiq  edən  şeyə  malikdirlər.  Ümu- 
miyyətb,  var-dövbtin  verdiyi  xarakter  düşüncəsiz  və  xoş- 
bəxt  adamın  xarakteridir.  Təzəcə  varlanmış  adamlarm  xa- 
rakteri  çoxdan  varlanmış  adamlarm  xarakterindən  məhz 
onunla  fərqbnir  ki,  təzəcə  varlanmış  adamlar  böyük  və  pis 
dərəcəli  nöqsanlara  sahibdirbr,  çünki,  təzəcə  varlanmış  ol­
maq  bir  növ  tərbiyəsiz varli  adam deməkdir.  Onların  torət- 
dikbri ədabtsiz hərəkətbr kindən deyil,  təkəbbür və öz  nəf- 
sinə  yiyə  dura  bilməməkdəndir  (məsəbn,  adam  döymək  və 
zinakarhq).
17.  Qüdrətli  (hakimiyyətdə  olan),  xoşbəxt  (bəxti 
gətirən)  adamlara xas xarakter cizgiləri
Eyni surətdə aydmdır ki, hakimiyyətb əlaqədar xarak- 
terin  bütün  əsas  cizgibrini  demək  olar,  ona  görə  ki,  haki- 
miyyət  var-dövbtin  sahib  olduğu  eyni  cizgilərə,  hətta  daha 
yaxşılarına  sahibdir.  Hakimiyyətə  sahib  olan  adamlar  öz 
xarakterlərinə  görə  varlı  adamlardan  mərd  və  şöhrətpərəst- 
dirbr,  ona  görə  ki,  onlar  hakimiyyətdə  olmalarmm  nəticə- 
sində yerinə  yetirilməsi mümkün  olan  işbrə can  atırlar.  On­
lar daha qayğıkeşdirbr, çünki hakimiyyətə aid olan hər şeyə 
nəzarət  edərək  çox  çalışıb-çabalayırlar.  Onlar  özbri  boyük
125

---