Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008
Yüklə 12,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
ki, onlar тйэууэп adamları yaxşı hesab etsinlər, çünki, heç kimi yaxşı hesab etməyən insan hammı bədbəxtliyə layıq hesab edəcək. Ümumiyyətlə. biz elə şəraitdə rəhm edirik ki, bu vaxt bizim, ya da bizə yaxın adamların məruz qaldığı bənzər fəlakəti yada salaq, ya da onun bizim və ya bizə ya xm adamların başma gələcəyini düşünək. Beləliklə, biz insanların hansı vəziyyətdə rəhm hiss et- dikbrini dedik. Bizdə rəhm hissini oyadan şeylərə gəldikdə isə onlar tərifdən məlumdur: məhvə səbəb olacaq bütün dordli və əzablı şeylər, eləcə də insanın həyatına son qoya biləcək şeybr rəhm hissini oyadır; buraya həm də təsadüf nəticəsində baş verən bütün böyük fəlakətlər daxildir. Əzablı və ardınca öliim gətirən şeylər sırasına müxtəlif qəbildən olan ölümlər, yaralar, döyülməklər, qocalıq, xəstə- liklər və aclıq daxildir, təsadiifən baş verənlərin sırasına isə dostların olnıaması və ya az sayda olması daxildir; dostlar və yaxmlar ilə məcburi ayrılıq, rüsvayçılıq, zəiflik, şikəstlik, bəlanın məhz yaxşı bir şey gözlədiyiıı tərəfdən gəlməsi, eyni bir bəlanın tez-tez təkrarı, artıq dərd çəkmiş insana nemətin yetişməsi də (məsələn, Diopifın ölümündən sonra tran şahı- nın göndərdiyi hədiyyələrin ona çatması), nəhayət, elə və- ziyyət də rəhm hissi yaradır ki, ya heç bir yaxşı şey olmur, ya da о vaxt olur ki, artiq ondan istifadə etmək mümkün deyil. Belə və buna bənzər şeylər rəhm hissini yaradır. Biz tanış adamlara qarşı rəhm hiss edirik, əlbəttə ki, əgər onlar bizə çox yaxındırlarsa, Çox yaxınlara isə biz elə yanaşırıq ki, elə bil bu bədbəxtlik öz başımıza gəlib; deyibnbrə görə Amazis24 də məhz buna görə oğlunun edam olunmağa apa- rıldığım görərkən ağlamır, amma sədəqə diləyən dostunu görərkən ağlayır: sonuncu onda rəhm, əvvəlki isə dəhşət his si yaratmışdır. Dəhşətli olan rəhm doğuran şeydən fərqlidir, o, rəhm hissini məhv edir və çox vaxt əks ehtirasların ya- ranmasına səbəb olur. Bədbəxtlik bizim özümüzə yaxın olan zaman da biz rəhm hiss edirik. Biz e b adamlara qarşı rəhm 110 hiss edirik ki, onlar yaş, xarakter, qabiliyyət, mənşə və və- ziyyətinə görə bizə uyğun olsun, çünki, bütün beb adamları görəndə bizə eb gəlir ki, eyni şey bizim də başınuza gəb bi br. Ümumiyyətb, burada da qeyd etmok lazımdır ki, biz eb adamlara qarşı rəhm hiss edirik ki, özümüz üçiin qor- xduğumuz şey onlarm başına gəlsin.25 Əgər yaxm görünən əzab-əziyyətlər rəhm hissi yaradırsa, on min il əvvəl olmuş və ya on min il sonra olacaqlar, ya tamam rəhm hissini oy- atrmr, ya da əhəmiyyətsiz dərəcədə oyadır, çünki, gəbcəkdə olanlan görməyəcəyik, keçmişdə olanlar isə yadmuzdan çı- xıb, onda buradan beb bir nəticə çıxır ki, öz görkəmbri, sə- si, libası və ümumiyyətb oyunu ilə təəssürat yaradan adam lar güclti dərəcədə rəhm hissi oyada bibrbr, beb ki, onlar adamların gözü qarşısında olub-keçmiş və ya olacaq hər hansı bir bədbəxtliyi təsvir edərkən ona nail olurlar ki, o, çox yaxın görünür. Yaxınlarda baş vermiş və tezlikb baş ve- rx ə k bədbəxtlikbr do rəhm hissini kifayət qədər oyada bilir. Buna görə də biz bədbəxtliyin əlamətbrinə görə, məsəbn, bədbəxtliyə düçar olmuş insanların paltarına və buna oxşar şeylərə görə və dərdli insanların, məsələn, artıq can verənb- rin söz və hərəkətlərinə görə də rəhm hiss edirik. Yaxşı insanlar belə vəziyyətdə olanda isə biz xüsusi olaraq rəhm hiss edirik. Bütün bu səbəbbr bizdə rəhm hissini gücbndirir, çünki, beb hallarda bəla bizə yaxm və bizə layiq olmayan bir şey kimi görünür və bundan başqa о, bizim gözümüzün qabağında olur. 9. Hiddətin tərifı, hiddətin paxılhğa münasibəti. - Kim vs nə üçün insanlarda hiddəl hissi yaradır? - Hansı əhvali-ruhiyyədd insanlar asanlıqla hiddət- lənirlər? - Natiq bu anlayışdan öz nwqsədi üçün necə istifadə edə bibr? Təəssüf hissinə əsasən hiddət hissi əks kimi götürülür, çünki, haqsız yerdə bədbəxtliklərə məruz qalanları görəndə 111 yaranan qəm hissinə əks olan hiss haqsız xoşbəxtliyə görə yaranan qəm hissidir. Bu ehtiraslarm hər ikisi vicdanh xa- rakterə xas olan şeylərdir, çünki, haqsız olaraq bədbəxt olan adamları görərkən qəm vo rohm hiss etmok vo haqsız olaraq xoşbəxt yaşayan adamlara qarşı isə hiddətlənmək vacibdir, belə ki, layiq olmadan almaq ədabtsizlikdir; məhz buna gö- гэ biz hiddət hissini tanrılara da aid edirik. E b görünə bilər ki, belə olan şəkildə paxılhq hiddətbnməyə yaxın və ona bə- rabər bir anlayış kimi rəhm hissinə əksdir, əslində paxıllıq tamam ayn bir şeydir: paxıllıq eynilə bizi narahat edən qəmdir, o, xoşbəxtliyi görəndə yaranır, amma ona layiq ol mayan adama qarşı deyil, bizə bərabər və uyğun insanın xoşbəxtliyinə qarşı yaramr. Bütün bu anlayışlar üçün eyni olan bir fikir var ki, onlar bizə yaxın olan adamlara toxunur və bundan bizim başımıza pis bir şey gələcəyini nəzərə almır, çünki, əgər pis adamm xoşbəxt yaşaması nəticəsində bizim başımıza pis bir şeyin gələcəyindən bizdə narahatlıq, ya da kədər hissi yaranırsa, bu artıq hiddət və paxıllıq deyil, qorxu hissi olacaq. Aydındır ki, bu ehtiraslar ilə əlaqədə onlara əks olan ehtiraslar var: haqsız yerə dərd çəkən insanlan görüb dilxor olmuş insan əks qəbildən olan adamların dərd çək- məyini görəndə sevinəcək, ya da kədərlənməyəcək, məsələn, heç bir düz adam qatillərin və ya ata qatilbrinin cəza aldığı zaman dilxor olmayacaq, çünki, beb halda biz sevinməliyik, eynib beb, layiq olduqları xoşbəxtliyə çatan adamiarı da görəndə sevinməliyik, bunların hər ikisi ədalətlidir və yaxşı adamı sevinməyə məcbur edir, çünki, bu zaman insanda ona bərabər olanm bəxtinə diişmüş şeyin mütbq onun da bəxtinə düşəcəyinə ümid yaranır. Bütün bu cizgibr eyni bir xarakte- rə xas olanları göstərir, əks olanlar isə əks xarakterə xas olanları, ona görə ki, eyni bir adam həm bədxah, həm də paxıl olur, hər hansı bir şeyin həyata keçirilməsinə və mövc- udluğuna dilxor olan kəs, mütləq bəmin şeyin məhvinə və ya olmamasına sevinəcək. Buna görə də bütün bu ehtiraslar rəhm hissinin yaranmasma mane olur; onlar yuxarıda göstə- 112 ribn səbəblərə görə fərqlənirbr, odur ki, rəhm hissini oyat- mamaq üçün hər şey etməyə yararlıdırlar. Нэг şeydən əwəl hiddətbnmək haqqmda, yəni kimə, nəyə görə və hansı və- ziyyətdə insanların hiddətləndiyi haqqmda, sonra isə qalan şeylər barəsində danışaq. Deyibnbrdən aydındır ki, əgər hiddətbnmək haqqı olmayan kimi görünən xoşbəxtliyin qarşısında kədərbnməkdirsə, onda hər şcydən əvvəl aşkar- dır ki, hər cür xoşbəxtliyə qarşı hiddətlənmək olmaz: biz о insana qarşı hiddətlənməyəcəyik ki, o, ədalətli, mərd və ya məziyyəllərə sahib olsun, eləcə də bunlara əks xarakterdə olan insanlara qarşı da rəhm hiss etməyəcəyik; hiddət ancaq yaxşı adamların və təbiətin pay verdiyi nemətlərə (bura alicənab mənşə, gözəllik və buna bənzər şeybr daxildir) sa hib insanlarm layiq olduğu var-dövləti, qüdrəti görəndə ya- ranır. Amma, çoxdan mövcud olan şeyi biz тйэууэп qədər təbii bir şey kimi qəbul etdiyimiz üçün, insanlar həmin ne- mətə təzəlikcə sahib olmuş və nəticədə xoşbəxt yaşayanlara qarşı daha çox hiddətbnirbr; təzəlikb varlanmış adamlar çoxdan, nəsildən-nəsb var-dövbtə sahib olan adamlara nis- bətən daha çox dilxorluq yaradırlar; eyni şeyi hakimiyyətə, qüdrətə, çoxlu dosta, yaxşı övladlara və başqa buna bənzər nemətbrə sahib olan adamlar haqqmda da demək olar. Нэг hansı bir nemət sayəsində başqa bir nemətin ələ gəlməsi ha- lında da eynib beb olur, buna görə də təzəlikcə varlanmış adamların öz varları sayəsində hakimiyyəti əldə etməbri və ata-babadan varlı olanlarm isə hakimiyyətdən kənarda qalmaları adamları çox dilxor edir. Başqa hallarda da eynib beb olur və bunun səbəbi ondadır ki, ikincibr öz miilkiyyət- brinə sahib olan adam görkəminə malik kimi görünürlər, birincibr isə yox; həmişə eyni görkəmdə olan həqiqi kimi görünür, buna görə də admı çəkdiyimiz adamlardan birinci- brin onlarm mülkiyyətində olan şeylərə sahib olan adam görkəmi yoxdur. Heç də hər bir nemət hər bir adama layiq deyil, amma burada тйэууэп analogiya və uyğunluq var, məsəbn, gözəl silah ədalətli deyil, cəsur adam üçündür, on- 113 Yüklə 12,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|