Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008
Yüklə 12,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
mursa, əgər о, müınkün olanı arzulayırsa, əgər o, qəzəblə- nirsə, əgər əlləşə bilirsə, onda o, məqsədinə çatacaq, çünki, əksər insanlar can atdıqları şeyi edirbr; ancaq yaxşı şeyləri arzulayan, mənəvi cəhətdən yaxşı adamlar öz hövsələsizlik- ləri ucbatından bunu etməyə yararsızdırlar. Əgər birisi пэ isə etmək niyyətinə düşürsə, təbiidir ki, o, niyyətini həyata keçirəcək. Əgər hər hansı bir şey öz təbiətinə görə başqa bir şeydən əvvəl və ya başqa bir şeyin nəticəsində baş verirsə, məsələn, əgər ildırım guruldayırsa, deməli, şimşək artıq ça- xıb, əgər insan пэ isə bir şey edibsə, onda bunu etmək üçün cəhd edib; bütün bu hadisələrin bəziləri zərurət, digər çox hissəsi isə təsadüf xarakteri daşıyır. Baş verməyənə dair sübutları isə aydmdır ki, deyilənlərin əksi olanlardan götürürük. Olacağa gəldikdə isə, aydmdır ki, burada məsələ eyni- dir: bizim üçün mümkün olan və arzuladığımız, bizim ehti- rasımız, qəzəbimiz və haqq-hesabımız ilə bu işin mümkün- süzlüyünün birləşməsinə uyğun gələn, eləcə də bizim niyyət və səylərimizin sahəsində yerləşən (ona daxil olmayan şey- lərdən daha çox baş verir) şeylər olacaq. Əgər öz təbiətinə görə nədən isə əwəl baş verən şey artıq baş veribsə, məsələn, əgər səma buludlarla örtülübsə, onda çox ehtimal ki, yağış yağacaq. Əgər adətən başqa bir şeyə görə olan şey baş verib- sə, məsələn, bünövrə salınıbsa, deməli ev də tikiləcək. Şeylərin nəhəngliyinə və balacalığına, böyüklüyünə və kiçikliyinə və ümumiyyətlə iriliyinə və xırdalığına gələndə isə burada bizim üçün hər şey əvvəl dediklərimizdən aydındır, çünki, biz məşvərətçi nitqlər haqqmda damşanda nemətlərin böyüklüyündən və ümumiyyətlə böyük və kiçik olan şeylər- dən söz açmışdıq, hər bir nitq növünün özünə aid nemət şək- lində məqsədi olduğu üçün (gözəl olan və ədalətli olan an- layışları kimi), onda aydındır ki, verilmiş sübutların köməyi ilə hər bir nitq növünü gücləndirmək (ayxeseis) lazımdır. Böyüklük və üstünlük haqqında, ümumiyyətlə dedikbrimiz- dən əlavə tədqiqat aparmaq, boş danışmaq demək olardı. 130 Çünki, təcrübə üçün özəl hadisələr ümumi hadisələrdən daha çox əhəmiyyətə malikdir. Mümkün və mümkün olmayan haqqmda, nəyin isə baş verib-verməməsi haqqmda, olacağı və ya olmayacağı haq qmda, eləcə də şeylərin böyüklüyü və kiçikliyi haqqmda məhz bunu demək lazımdır. 20. Misal və entimema. - Misallarm, müqayisəhrin və təmsillərin (ibrətli həkayələrin) iki növü. - Misallardan necə və пэ zaman istifadə etmək la- zımdır? Madam biz inandırma üsullarınm xüsusi halları üçün olanlar haqqmda damşmışdıq, onda indi bütün hallar üçün ümumi olan üsullardan danışaq. Ümumi inandırma üsulları ikili növdə olur: misal və entimema, beb ki, misal entime- mamn bir hissəsidir. Beblikb, əvvəl misal haqqmda deyak, ona görə ki, misal istiqamətləndirməyə oxşayır, istiqamət- bndirmə isə əvvəldir. tki cür misallar var. misalın birinci növünün mahiyyəti odur ki, əvvəlbr baş vermiş faktlar göstərilir, digər növündə isə natiq onları özü yazır; natiqin yazdığı ya ibrətli həkayə, ya da təmsil ola bibr, onlara misal kimi Ezopun təmsilbrini, Liviya təmsilbrini45 göstərə bibrik. Faktları da beb misal gətirmək olar: demək olar ki, Iran şahma qarşı müharibəyə hazırlaşmaq lazımdır və ona Misiri tutmağa imkan vermək lazım deyil, çünki, əvvəlbr Dari46 Misiri işğal etməmiş Yu- nanıstana keçmirdi, amma onu işğal etdikdən sonra keçirdi. Kserks47 də eynib Yunamstanın üstünə Misiri işğal etməmiş getmədi, Misiri tutduqdan sonra isə hücum etdi, odur ki, indi hakimiyyətdə olan da Misiri işğal etsə Yunamstana ke- çəcək, buna görə də, ona bunu etməyə imkan vermək olmaz. Ibrətli həkayə (müqayisə) - bu Sokratın üsuludur, məsəbn, əgər birisi desə ki, hakimiyyəti püşk yolu ilə seçmək lazım deyil, çünki, bu ona bənzəyir ki, püşk yolu ib yarışlar üçün 131 atletliyə qabil olan adamlar deyil, piişkə düşən adamları götürsünlər, ya da gəmiçilər arasında püşk atmaq yolu ilə gəmini idarə edəcək şəxsi seçsinlər, elə bil bunu bu işi bilən adam yox, püşkü udan adam etməlidir. Təmsil isə Stesixo- run Falarid haqqında hekayəsinə və Ezopun demaqoqla- rm48 müdafıəsinə yazdığı hekayəyə oxşayjr. Himeranm sa- kinləri Falaridi qeyri-məhdud hakimiyyətli sərkərdə seçərək ona cangüdən təyin etmək istəyən zaman Stesixor buna qar- şı müxtəlif dəlillər gətirərək onlara otlağa təklikdə sahib olan at barəsində təmsili damşır; Maral otlağı zay etməyə başlayanda, at maraldan qisas almaq üçün hansı isə adam- dan ona bu işdə kömək edib-etməyəcəyini soruşur: o, cavab verir ki, edə bilər, о şərtlə ki, atı yüyənləsin və özü əlində ni- zə onun üstündə otursun. At buna razılaşandan vs o, atın üstünə oturandan sonra maraldan qisas almaq əvəzinə at özü köləliyə düşür. “Siz də belə, muğayat olun ki, düşmən- lərdən qisas almaq əvəzinə, atm düşdüyü vəziyyətə düşməyə- siniz: madam ki, siz qeyri-məhdud hakimiyyətli sərkərdə seçmisiniz, demək artıq yüyəniniz var; əgər siz ona üstəlik cangüdənləri də versəniz və üstünüzə oturmağa qoysamz, onda Falaridin qulları olacaqsmız”. Samos adasında ca- maatın ölümə məhkum etmək istədiyi demaqoqu müdafiə edən Ezop danışır ki, çayı keçmək istəyən tülkü yarğana düşür; oradan çıxa bilməyən tülkü uzun müddət əzab çəkir və onun dərisinə çoxlu gənə yapışır, oradan keçən kirpi onu görür və ona yazığı gəlir və gənələri təmizləməyi təklif edir, ancaq tülkü buna razılaşmır. Niyə sualına isə belə cavab ve rir: “Bu gənələr artıq məndən doyublar və az qan sorurlar, əgər onları təmizləsən, onda ac olan yeniləri gələcək və mə- nim olan - qalan qammı da soracaqlar”. Ey Samosa kişiləri bu adam da, artıq sizə heç bir ziyan vura bilməz, ona görə ki, o, varlıdır. Əgər onu öldürsəniz, onda başqa kasıblar gə- ləcəklər və ictimai sərvəti oğurlayaraq sizi müflis edəcəklər”. Təmsillər xalq yığmcaqlarmda istifadə olunur; onlarm bir yaxşı tərəfi var: adətən hər hadisə üçün uyğun gələn, keç- 132 mişdə baş vermiş faktlan tapmaq çətindir, amma təmsilləri isə tapmaq daha asandır, onları həm də pritçaları yazmaq lazımdır, əlbəttə ki, bunun iiçün oxşar cizgiləri görmək la- zımdır ki, bunu fəlsəfənin köməyi ilə asanlıqla etmək olar. Xəyal sahəsində misallar tapmaq asandır, amma faktlara əsaslanaraq nə isə məsləhət vermək daha faydalıdır, çünki gələcəyin böyük hissəsi keçmişə oxşardır. Misallardan ancaq о hallarda istifadə etmək olar ki, о vaxt sübutlar üçün entimemaların olmasın, çünki inandır- maq üçün hər hansı sübut lazımdır, entimemalar olanda isə misalları entimemalardan sonra epiloq kimi yerləşdirərək onlardan şahid kimi istifadə etmək lazımdır. Əgər onları əv- vəldə qoysaq, onda onlar istiqamətləndirməyə Ьэпгэуэсэк- 1эr, bəzi müstəsna halları nəzərə almasaq, ritorik nitqbrə istiqamətləndirmə xas deyil; onları sonda yerləşdiriləndə şə- hadətə bənzəyirlər, şahid isə həmişə inam yaradır. Buna görə də, misalları əwəldə yerləşdirən adamlar daha çox misal gə- tirməlidirlər, onları sonda yerləşdirənlər üçün isə biri kifay- ətdir, çünki inama layiq şahid hətta tək olsa belə faydalıdır. Beləliklə, biz misallarm neçə növiinün olduğunu və onlardan necə və nə vaxt istifadə etmək lazım olduğunu dedik. 21. Kəlamın tərifi, onun entimemalara münasibəti. Kəlamlarm dörd növü. - Kəlamlardan песэ inti fada etmək lazımdır? - Kəlamların istifadəsinin iki faydalı tərafı Kəlamlarm istifadəsinə gəldikdə isə, kəlamın пэ ol- duğunu müəyyən edəndən sonra tamamilə aydm olacaq ki, пэуэ dair, пэ vaxt və kimə kəlamlardan nitqlərdə istifadə etmək münasibdir. ICəlam təsdiq olunmuş fıkirdir, amma ayrı-ayrı hallara, məsələn, Ifikratin necə adam olmasına aid olmayıb, ancaq ümumi əhəmiyyətə malikdir; həm də bütün sahələrə də aid deyil (məsələn, düzün əyriyə əks olmasına), ancaq məişət işləri ətrafında olanlara aiddir; kəlamlar fəa- 133 Yüklə 12,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|