Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008

vüqar  və  təşəxxüslə  tuturlar,  çünki  onlarm  yüksək  rütbəsi 
onlan  daha  təkəbbürlü  edir;  məhz buna görə  də  onlar  özlə- 
rini  məhdudlaşdırırlar.  Onlarm vüqan yumşaqlığı ilə seçilir, 
təşəxxüsləri isə ədəbi ilə fərqbnir.  Onlar ədabtsiz davranan- 
da da onlarm hərəkətləri əhəmiyyətli görünür.
Xoşbəxt  (eytychia),  uğurlu  adamm xarakterinə gəldik- 
də isə,  o, qismən göstərdiyimiz xarakter cizgilərinə malikdir, 
ona görə ki,  эп  ali  şey kimi görünən xoşbəxtlik  hakimiyyətə 
və  yaxşı  uşaqlara  malik  olmağa  aid  olunur;  xoşbəxtlik  öz 
ardınca  fıziki  nemətlər  bolluğu  gətirir.  Xoşbəxtliyin  təsiri 
altmda  insanlar  heç kəsi  bəyənməyən və düşüncəsiz olurlar; 
xoşbəxtlik  ilə  xarakterin  эп  gözəl  bir  cizgisi  bağlıdır  ki,  bu 
da məhz xoşbəxt insanlar  allahsevən  olurlar;  onlar bəxtləri- 
nin  beb  gətirməsi  nəticəsində  əldə  etdiklərinə  görə  tanrıya 
inanır və ona lazımi qaydada münasibət bəsləyirlər.
Biz  xarakter  cizgiləri  haqqmda  yaşa  və  xoşbəxtliyə 
uyğun şəkildə damşdıq; əks olan isə əks olandan aydın olur, 
məsələn, kasıb və bədbəxt,  hakimiyyətə malik olmayan ada­
mm xarakteri.
18.  Нэг bir natiqin öz  nitqim  təqib etdiyi məqsəd.  -  
Нэг  üç növdən  olan nitqlərdə yararlı  olan sübu- 
tetmə üsullan
tnandırıcı  nitqlər  qərar  qəbul  etmək  üçün  tətbiq  olu­
nur (ona görə  ki,  bildiyimiz və haqqında qərar qəbul  etdiyi- 
miz şey üçün heç bir nitq lazım deyil), bu isə о halda olur ki, 
о  vaxt  kim  isə  nitqin  köməyi  ilə  hər  hansi  bir  şəxsi  ya  dib 
tutur,  ya  da  çəkindirir,  məsəbn,  adamlar  hakimi  dib  tuta- 
raq və inandiraraq beb edirbr; ümumiyyətb, kimi inandinr- 
larsa, demək о da hakimdir; və fərqi yoxdur,  adam öz nitqi- 
ni  rəqibinə  müraciətb  deyir,  ya  da  təklif olunmuş  mövzuda 
danışır,  ona  görə  ki,  nitqdən  istifadə edərək əks  rəyləri dar- 
madağm  etmək  lazımdır,  nitqin  düşməni  əks  rəybrdir.  Epi­
deyktik  nitqbrdə  də  beb  qaydada  hərəkət  etmək  lazımdır,
126
çünki,  nitq  dinləyicidə  bir  növ  hakimi  görür.  Ətrafında 
mübahisələr  və  məsləhətbşməbr  gedən  mövzu  əsas  məsəb 
olur.
Daha əwəl, məşvərəiçi39 nitqlərdən danışan zaman biz 
dövbt  quruluşu  növbrinə  uyğun  xarakterlər  haqqmda  da- 
nışdıq,  odur  ki,  biz indi  dinbyicibrin  xasiyyətlərinə  uyğun, 
etik  nitqbri  песэ  və  nəyin  köməyi  ilə  tərtib  etməli  olduğu- 
muzu araşdırmahyıq.
Madam hər bir  nitq növünün xüsusi məqsədini göstər- 
dik40  və  onların  hamısı  haqqmda  гэу  və  mühakimələri  top- 
ladıq  ki,  məşvərətçi,  epideyktik və məhkəmə  nitqlərində na- 
tiqbr  inandırma  üsullarmı  onlardan  əxz  edir,  madam,  bun­
dan  başqa  biz  araşdırdıq  ki,  nəyin  köməyi  ilə  nitqbri  etik 
ebmək  olar,  onda  bizim üçün  ancaq  ümumi  prinsipbr haq­
qmda danışmaq qalır, çünki, hamıya öz nitqlərində mümkün 
olan və mümkün  olmayan şeybr haqqmda  mühakimələrdən 
istifadə  etmək və  bəzilərinə  nəyin  isə olduğunu,  başqalarma 
nəyin  isə  olacağmı  göstərmək  vacibdir.  Bundan  başqa,  bö- 
yüklük  haqqmda  top  bütün  nitqbr  üçün  ümumidir,  beb  ki, 
mübaliğə  və  kiçiltmə  fiqurlarından  bütün  natiqbr  -   həm 
inandıran,  həm çəkindirənbr, həm tərif və məzəmmət edən- 
lər,  həm  də  təqsirləndirən  və  bəraətbndirənbr  istifadə  edir­
br.
Bunu  nəzərdən  keçirərək  biz  ümumiyyətlə  entimema­
lar  haqqmda,  əgər  bir şey  tapsaq,  misallar  haqqında danış- 
mağa cəhd edəcəyik ki, qalanlarını da əlavə edərək эп əvvəl- 
dən qarşımıza qoyduğumuz vəzifəni yerinə yetirək.
Dediyimiz  kimi41  toplardan  epideyktik  nitqbrə  daha 
çox  mübaliğə  topu,  məhkəmə  nitqbrinə  “baş  vermiş”  topu 
xasdır,  çünki  baş  vermişə  görə  qərar  çıxarılır,  məşvərətçi 
nitqlərə isə “mümkün” və “gələcək” xasdır.
127

---

19.  “Mümkün olan" va  "mümkün olmayan” anlayış- 
ları.  -  Bu  anlayışlara  uyğun gələn nədir?  -   Eh- 
timala  əsaslanan  sübutlar  (keçmişə  və  gəhcəyə 
dair).  -  Böyük və kiçik olan haqqmda
Əvvəlcə mümkün olan  və mümkün  olmayan  haqqmda 
danışaq.  Əgər  əks  olan  tərəflərdən  biri  mövcud  ola  bilərsə, 
onda о  biri tərəf də mümkün gorünə bilər,  məsələn,  əgər in­
san üçün sağalmağa imkan varsa, onda xəstələnməyə də im- 
kan var,  çünki, eyni bir imkan (qabiliyyət) hər iki əks tərəfə 
aiddir,  onlar  elə  buna  görə  də  əksdirlər.  Əgər  bir  şey 
mümkündürsə,  onda  ona  uyğun  başqa  şey  də  mümkündür. 
Əgər  daha  çətin  şey  mümkündürsə,  onda  daha  asan  şey  də 
mümkündür.  Əgər  пэ  isə yaxşı  və  gözəl görkəmdə  ola  bilər- 
sə,  onda o, ümumiyyətlə, adi halda. da ola bilər, çünki,  yaxşı 
evin yaradılması adi evin yaradılmasından çətindir.
Bir  şeyin  əvvəli  yarana  bilirsə,  onun  sonu  da  yarana 
bilər,  çünki,  mümkün  olmayan  şeylərdən  heç  пэ  yaranmır, 
пэ də yarana bilməz, məsələn:  diametrin ortaq ölçüləri yara­
na  bilməz  və  yaranmır.  Sonu  mümkün  olan  şeyin  əvvəli  də 
mümkündür,  çünki,  hər  şey  əvvəldən  başlanır.  Həyat  ya  da 
törəmək nəticəsində yaranan bir şey varsa,  onda əwəldə gə- 
lənin  olması  da  mümkündür,  məsələn,  kişi  yarambsa,  onda 
uşaq da yarana bilər, çünki sonuncu əvvəl gəlir. Əgər uşağın 
yaranması  mümkündürsə,  onda  kişi  də yarana  bibr,  çünki, 
uşaq başlanğıc deməkdir.  Təbiətən sevgi və ehtiras  predmeti 
olan  şey də  mümkündür,  çünki,  böyük  əksəriyyətlə  heç  kim 
mümkün  olmayan  şeybri  arzulamr.  Elm  və  incəsənətin 
predmeti  olan  şeybr  də  ola  bibr,  var  və yarana  bibr.  Həm 
də e b  şey mümkündür ki, onun başlanğıcı bizim məcbur edə 
bildiyimiz  və  ya  inandıra  bildiyimiz  adamlarm  ixtiyarmda 
olsun,  bizim qüvvəcə üstiin  olduğumuz,  əmrimizdə  olan,  ya 
da  dost  olduğumuz  adamlar  bebbridir.  Hissələri  mümkün 
olan tam da mümkündür və çox halda tamı mümkün olanm 
hissəbri  də  mümkündür,  çünki  əgər  prosxizma,  kefalida  və
128
xiton42  yarana  bibrsə,  onda  ayaqqabı  da yarana  bibr,  əgər 
ayaqqabı yarana bibrsə,  onda prosxizma və kefalida da ya­
rana  bibr.  Əgər  cins  mümkön  olan  şeylərin  sırasına  daxil- 
dirsə,  onda növ də mümkündür, əgər növ mümkün olan şey- 
dirsə,  onda  cins  də  mümkündür;  əgər  gəmi  mümkündürsə, 
onda triera da mümkündür,  əgər  triera mümköndürsə,  onda 
gəmi  də  mümkündür.  Əgər  təbiətlərinə  görə  qarşıhqlı  nis- 
bətdə  olan  iki  şeydən  biri  mümkündürsə,  onda  onlardan 
ikincisi də mümkündür, məsəbn, əgər iki misal mümkündür- 
sə,  onda  onun  yarısı  da  mümkündür,  əgər  yan  mümkün- 
dürsə, onda iki misli də mümkündür.  Əgər hər hansı  bir şey 
təcrübəsiz və hazırlıqsız halda  yaradıla  bilibsə,  onda  məha- 
rətin  və  təcrübənin  köməyi  ib   daha  çox  mümkün  ola  bilər, 
məhz buna görə də Aqafon deyib:
Ancaq bir şeyi məharətlə ebməliyik
О biri bizə zərurət və qismətdən özü çatacaq.43
Daha pis, daha zəif və daha az dərrakəli insanlar üçün 
mümkün olan, onlara əks olan insanlara daha da çox müm- 
kündür.  tsokrat  da  beb demişdir  ki,  Evfınin  öyrəndiyi  şeyi, 
onun  özünün  icad  edə  bilməməsi  qəribə  olardı.44  Mümkün 
olmayana  gəldikdə  isə,  aydındır  ki,  bu  deyibnbrin  əksinə 
olanlar ona aid olmalıdır.
Nəyin  isə  baş  verdiyinin  sübutunu  aşağıdakılarm  kö- 
məyi ib  etmək olar.  Birincisi, əgər hadisəbrin təbii axarında 
az  rast  olunan  şeybr  baş  verirsə,  onda  tez-tez  rast  olunan 
şeybr də  baş  verə  bibr.  Əgər  adətən  sonra  baş verən  şeylər 
baş veribsə,  deməli, əwəl olmalı olanlar da  baş verib,  məsə- 
b n , əgər kim isə nəyi isə unudubsa, deməli,  haçansa onu bi- 
lib. Əgər birisi  nəyi isə düzəltməyi arzulayırsa və bunu baca- 
ra  bilirsə  və  arzusunu  yerinə  yetiribsə,  bu  о  deməkdir  ki, 
hamı nəyi  isə  arzulayanda imkan tapan  kimi arzusunu yeri- 
ni  yetirəcək  və  heç  nə  ona  mane  olmayacaq.  Yenə  də,  əgər 
insan  nəyi  isə  arzulayırsa  və  kənardan  ona  heç  nə  mane  ol-
129

---