Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008
Yüklə 12,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
səbəbdən alınır ki, həqiqətəuyğun burada mütləq həqiqətə- uyğun deyil, nisbidir. Karaksin123 sənəti də bu topdan yara- dılıb: o, elə hallarda yararlıdır ki, ittiham olunanın ona qar- Şi qoyulan ittihamda heç bir təqsiri olmasm, məsələn, əgər zəif bir adam kimi isə döyməkdə ittiham olunursa, onu belə bir əsasla müdafıə etmək olar ki, bu həqiqətəuyğun deyil; ya da əgər güclü bir adam kimi isə döyməkdə ittiham olunursa, уепэ də müdafiə üçün bəhanə var İci, bu həqiqətəuyğun dey il, çünki, bu həqiqətəuyğun görünməli idi. Başqa hallarda da eyni şey olur: insamn ittihama aidiyyatı ya olur, ya da ol- mur, həm bu, həm də digəri həqiqətəuyğun görünür, həm də birincisi, şərtsiz həqiqətəuyğundur, ikindsi isə şərtli, yəni bizim yuxarıda dediyimiz kimi. Bu məhz elə şeydir ki, buna qaranı ağartmaq deyirlər. Bunun nəticəsi olaraq insanlar haqlı şəkildə Protaqorun sənətini pisləyirdilər, onun sənəti yalan Və həqiqətəuyğun saxta görüntüsündən ibarətdir, belə şeyə ritorika və sofıstıkadan başqa heç bir sənətdə rast gəl- məkolmaz. Biz əsil və görüntülü entimemalardan damşdıq. tndi isə deyilənlərlə əlaqədar olaraq entimemaların məhv edilməsin- dən damşmaq lazımdır. 25. Sillogizmhrin məhv edilməsinin (lysis) iki üsulu Sillogizmi ya əkssillogizmi qurmaqla, ya da etiraz et- məklə məhv etmək olar. Əks olan sillogizmə gəldikdə isə, aydındır ki, onu bizim göstərdiyimiz elə həmin toplar əsasın- da qurmäq olar, çünki, sillogizmlər mümkün olan müddəa- lardan yaradılmalıdır və belə görünən bir çox müddəa bir- birinə ziddir. Etirazlar “Topikdə” olduğu kimi dörd üsulla edilir: onlar ya predmetin özündən, ya ona oxşar olandan, ya ona əks olandan, ya da artıq müzakirə olunmuş pred- metdən götürülür. Man predmetin özündən götürülmüşü eti raz adlandınram, məsələn, belə bir halda: əgər sevgi barə- sində qurulmuş entimema sevginin gözəl olması mənasında- 158 dırsa, onda ikili etiraz mümkündür: ya ümumiyyətlə demək olar ki, hər bir nöqsan pis olan bir şeydir, ya da qeyd etmək olar ki, pozğun sevgi halları olmasaydı, “kavno sevgisi” 125 ifadəsi də olmazdı. Etiraz sözügedənə əks olan anlayışdan götürülür, məsə- lən, yaxşı insanm öz bıitün dostları üçün xeyirxahlıq etməsi haqqmda entimema qurulän zaman etiraz etmək olar ki, pis adamlar da öz dostlarına pislik etmirlər. Etirazlar oxşarhq anlayışından götürülür (iqtibas olu- nur), məsələn, əgər pislik görmüş insanların həmişə nifrətlə dolu olmasi haqqmda entimema qurulubsa, onda buna eti raz etmək olar, çünki, yaxşılıq görmüş insanlar da heç də həmişə sevgi ilə dolu olmurlar. Məşhur şəxslərin qərarları etiraz kimi istifadə oluna bilər, məsələn, əgər birisi belə bir entimema desə ki, sərxoş- ları bağışlamaq lazımdır, çiinki, onlar hərəkət edərkən пэ etdiklərini bilmirlər. Bunä etiraz etmək olar ki, belə olan halda Pittak126 təqdirəlayiq deyil, əks halda o, sərxoş və- ziyyətdə törədilmiş hərəkətlərə görə böyük cəzalarm verilmə- si haqqmda qanun çıxartmazdı. Beləliklə, entimemalar dörd mənbədən irəli gəlir, bu dörd mənbə bunlardır: həqiqətəuyğunluq, misal, sübut, əla- mət. Həqiqətən də olanm, ya da əksər hallarda olanm əsa- sında tərtib olunan entimemalar həqiqətəuyğun olana əsas- lanan entimemadır, bir və ya bir çox hallarm bənzəri əsasm- da istiqamətləndirmə yolu ilə (пэ zaman ki, biz ümumi müddəanı götürür, sonra onun əsasında xüsusi bal üçün пэ- ticə çıxardırıq) alınan entimema isə sübuta əsaslanan enti- memadır. Əlamətlərin köməyi ib yaranan entimemalar mövcud olan və mövcud olmayan, ümumi və xüsusi anlayış- lardan irəli gələn entimemadır. Həqiqətəuyğunluq elə şeydir ki, həmişə olmasa da, əksər hallarda olur. Aydındır ki, belə entimemaları onlara qarşı etirazı qoymaqla həmişə məhv etmək olar, həm də etiraz heç də həmişə həqiqət olmur, onun görüntüsü də ola bilər, belə ki, etiraz edən entimemanı 159 təkcə həqiqətəuyğun olmadığma görə məhv etmir, ona görə edir ki, o, zəruri deyil. Buna görə də bu paralogizmdən isti- fadə hənuşə müdafiə olunan öçün ittihanıçıdan daha çox sərfəlidir, belə ki, ittihamçı həqiqətəuyğun olanın köməyi ilə sübut edir; bu iki şey heç də eyni deyil, yəni entimemanın həqiqətəuyğun olmadığına görə məhv eləmək, ya da zəruri olmadığına görə məhv eləmək: əksər hallarda olan şeylər həmişə etiraza səbəb olur, çünki, əks halda о həqiqətəuyğun olmazdı, daim mövcud olardı və zərurət xarakteri daşıyardı. Madam entimema bu üsulla məhv olunur, onda hakim düşünür ki, iş həqiqətəuyğun deyil, ya da bizim dediyimiz kimi burada paralogizmdən istifadə edərək beta hesab edir ki, bu iş onluq deyil, çünki, hakim təkcə zəruri olanın əsa- smda deyil, həm də həqiqətəuyğun olanın əsasmda da mühakimə etməlidir, məhz bu öz yaxşı nöqteyi-nəzərinə görə mühakimə etnıək deməkdir. Nəyin isə zərurət olmadığı haq- qmda qərar çıxarmaq kifayət deyil, həm də onun həqiqətə- uyğun olmadığmı sübut etmək lazımdır. Bu vaxt baş tuta bilər ki, etirazm əsaslandığı şey əksər hallarda baş versin. Etiraz belə xarakteri iki şərtdən asılı olaraq daşıya bilər - vaxtdan, ya da işin özündən. Ən yaxşısı isə hər iki şərtin əldə nəqd olmasıdır, çünki hər hansı şey tez-tez belə şəkildə olan- da daha həqiqətəuyğun olur. Əlamətlər və bizim qeyd etdiyimiz əlamətlərə əsasla- nan entimemalar hətta həqiqətən də mövcud olsalar belə, əwəl dediyimiz kimi məhv olacaqlar. Sillogizm üçün heç bir əlamətin zəmin ola bilmədiyi isə bizə “Analitikadan”127 ay- dındır. Misallara əsaslanan entimemaları məhv etmək üçün eynilə həqiqətəuyğunluğa əsaslanan entimemalar üçün isti- fadə edilən təbb olunur: əgər əlimizdə misal ilə uzlaşmayan bir şey varsa, onda entimema artıq о mənada məhv olunub ki, həmin misal zərurət xarakteri daşımır (hətta iş əksər hal larda, ya da tez-tez başqa cür olsa da). 160 Əgər şeylər və hadisələr böyük əksəriyyətb beb olursa, yəni rəqibin dediyi kimi baş verirsə, onda mübahisə edərək sübut etmək lazımdır ki, əlimizdə olan hadisə о biri hadisə- 1эгэ bənzəmir, ya da onlarla eyni şəraitdə baş verməyib, ya da ümumiyyətb onlardan nədə isə fərqbnir. Sübutlara və sübutlara əsaslanan entimemalara gəl- dikdə isə, onları sillogizm üçün zəmin rolu oynamadıqlarına görə məhv ebmək olmaz; bu da bizə artıq “Analitikadan” məlumdur. Bircə iddia olunanm əslində olmadığın sübut etmək qalır. Amma onun mövcud olması şübhəsizdirsə və buna sübut varsa, onda iddia artıq danılmaz olur. O, vaxt artıq bütün sübutlar aydın olur. 26. MübaHğə v Mübaliğə və azaltma entimema elementi deyil; mən element və top129 deyəndə eyni şeyi nəzərdə tuturam: özündə çoxlu entimema toplamış şey element və topdıır. Mübadib və azaltma özləri sübutetmə üçün entmemadırlar; nəyin isə böyük və ya kiçik olduğu kimi, eynib sübutetmədə də пэ isə yaxşı və ya pisdir, ədalətli və ya ədalətsizdir, ya da buna uyğun bir şeylər var. Bütün bunları nümayiş etdirən pred- m etbrin sillogizm vn entimemaya aidiyyatı var, əgər bu pı edmetbrin hər biri entimemanın topu deyilsə, onda müba- liğə və azaltma da bu xüsusiyyətlərə malik deyil. Məhv edib bibn entimemalar hansı isə xiisusi bir növdən olan entime ma deyil, çünki, insanın entimemanı ııəyi isə sübut, ya da nəyi isə etiraz edərək məhv etməyi, onun rəqibinin isə əksinə olaraq sübut etdiyi aydındır, məsəbn, əgər birisi nəyin isə olduğunu sübut etsə, ikincisi bunun olmadığım sübut et- məyə çalışacaq və ya birincisi sübut etsə ki, пэ isə olmayıb, ikincisi sübut edəcək ki, пэ isə olub. Beb olan halda, burada heç bir fərq yoxdur, çünki həm bu, həm də digəri eyni vasitəbrdən istifadə edir, ımhz onlar nəyin olmadığını, ya da olduğu haqqında entimemala- 161 Yüklə 12,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|