Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008
Yüklə 12,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
in пэ qədər gözəl, ya da eybəcər olduğunu bildirmir, ya da bildirəndə də birinin böyük, digərinin kiçik dərəcədə ol- duğunu deyirlər. Metaforaları səsinə, mənasma görə gözəl olan, ya göz üçün, ya da başqa bir hiss üçün xoş olan bir şeyə malik söz- lərdən əldə etmək lazımdır. Məsələn, şəfəq haqqmda ifadə- lərdə fərq var: “çəhrayı barmaqlı gözəl“, “al barmaqlı gö- zəldən” yaxşıdır“, ‘'qırmızı barmaqlı gözəl isə pisdir“. Epitetlər sahəsində də eyni şey hökm sürür: epitetləri pis və utanmah şeylərin əsasmda da qurmaq olar, mosələn, “ana qatili”“ epiteti; amma, onları yaxşmın əsasında da qurmaq olar, məsəbn, “atasma görə qisasçı“”23 Qatır yarış- larında qalib gələn şəxs Simonidə cüzi qiymətə şeir yazmağı təklif edəııdə, o, imtina edərək bəhanə gətirir ki, “yarımeş- şokləri”“ vəsf etməyə çətinlik çəkir. Amma, ona kifayət qə- dər pul veriləndə beb yazır: Salam olsun sizə, ey kübk kimi madyanlarm övladları.24 Halbuki, qatırlar həm də eşşəklərin övladları idi. E b həmin məqsədb kiçildici ifadələrə əl atmaq olar. Həm şəri, həm də xeyri əslində olduğundan daha kiçik göstərən ifadə- b r kiçildici adlanır; Aristofan öz “Babillibr“”25 əsərində za- ralatla “qızıl əşya“” əvəzinə, “qızıl parçası“”, “libas”“ yeri- пэ “libascjq”“, “söyüş“” əvəzinə “söyüşcük” Amma, burada da ehtiyatlı olmaq və həm bunda, həm də onda həddi bilmək lazımdır. 3. Üslubun soyuqluğunuıı (tamtəraqlıhğının) dörd səbəbi: mürəkkab sözhrin, qeyri-adi ifadəbrin iş- hdilməsi, lcızım olmayan epitetbrdan və uyğun gəlməyən metaforalardan istifadə. 170 Üslubun soyuqluğu (psychra) dörd səbəbdən baş verə bibr: birincisi, mürəkkəb sözlərdən istifadə etməkdən, məsə- bn, Likofronun26 işbtdiyi “uca zirvəli torpağm çoxüzlü sə- ma”, “darcığırlı sahil” kimi ifadəbrdən. Ya da Qorqinin de- diyi “sədəqə dibməkdə mahir olan yaltaq” və “həqiqi, ya da yalandan and içənbr” kimi ifadələr. Ya da Alkidamantın “qəzəbb dolu qəlb”, “od rənginə düşən sima” haqqmda de- dikbri, ya da hesab etməsi ki, “onların səyləri məqsədə- uyğun olacaq” və həm də onun inandırıcı nitqi “məqsədə- uyğun” hesab etməsi və dəniz səthini “tünd rəngli” adlan- dırması. Bütün bu ifadəbr poetikdir, çünki iki sözdən tərtib olunub. Üslubun soyuqluğunun səbəbi məhz bundadır. Dig- ər səbəb isə qeyri-adi ifadəbrin işlədilməsidir, Likofronun Kserksi “div kişi”, Skironu27 “yirtici-kişi” adlandırması və Alkidamantın poeziyanın “oyuncaqlarından”, “təbii günah- dan”, “öz ramedilməz fıkirbrinin coşqunluğu ilə oyanmış” insan haqqmda danışması buna misaldır. Üçüncü səbəb isə uzun, ya da yersiz, ya da çox mi- qdarda epitetlərdən istifadə etməkdir, məsələn, poeziyada südü ağ adlandırmaq tamamib mümkündür, nəsrdə isə beb epitetbr tamam yersizdir; epitetbrin çoxluğu ritorik məha- rəti aşkara çıxarır və bu sübut edir ki, onlardan həddən çox istifadə poeziyanın yaranmasına səbəb olur, beb ki, onlar dan istifadə nitqin adi xarakterinı dəyişdirir və üsluba yad bir çalar verir. Bu münasibətdə mötədilliyə (ortabablığa) can atmaq lazımdır, çünki, burada ifratçılıq sadə nitqdən (yəni epitetsiz) daha böyük pislikdir - ikinci halda nitq heç bir dəyərə malik deyil, birinci halda isə nöqsanlıdır. Məhz buna görə də Alkidamantın əsərbri soyuq görünür, o, epitetbri ədviyyat kimi deyil, yemək kimi istifadə edir. Alkidamantda epitetbr çox six və şişirdilmiş olduğu üçiin gözə çarpır, mə- səbn, o, “tər” deyil, “nəm tər”, “İstmi oyunlara” deyil, “İstmi oyunlarında təntənəli iclasa”, “qanunlar“ deyil, “dövbtin hakimi olan qanunlar”, “sürətlə“ deyil, “qəlbin sürətli hərəkətiylə“ deyir; O, “muzey“ haqqında deyil, “təbi- 171 ət muzeyi” haqqmda, “qaranhq mənəvi qayğıdan“ damşır, kimi isə “mərhəmətin yaradıcısı” deyil, “ümumxalq mərhə- mətinin yaradıcsı” adlandırır, natiqə isə “dinbyicilər üçün ləzzətin bölüşdürücüsü“ deyir; o, nəyin isə “budaqlar altm- da” deyil, “meşənin budaqları altmda” gizlənməsini“, birisi- nin bədənini deyil, “bədəninin abrım” gizlətməsini söybyir, ehtirası “qəlbin rəqibi” adlandırır; sonuncu ifadə (antimi- nos) eyni zamanda həm düzəltmə söz, həmdə epitetdir, buna görə də poeziyaya məxsusdur; Alkidamant eynib bu cür, pozğunluğun ifrat dərəcəsini “bütün sərhələri aşmaq“” ad- landırır. Poetik ifadələrin beb yersiz istifadəsi nəticəsində üslub gülməli və soyuq almır, boşboğazlıq nəticəsində isə aydın olmur, çünki, birisi işi bu işi bibn adama izah edən zaman izahının qaranlığı ib aydmlığı məhv edir. Adamlar mürəkkəb sözlərdən müəyyən anlayışm adı olmayanda, ya da miirəkkəb sözü düzəltmək asan olanda mürəkkəb sözlər- dən istifadə edirbr, məsələn chronotribein “vaxt keçirmək” sözü bebdir, amma beb sözlər çoxdursa, onda ifadə tama- m ib poetik olur. Ikiqat sözlərdən istifadə etmək həmişə difı- ramb28 yazan şairbrə xas olub, beb ki, onlar gurultulu şey- b ri sevirbr; Qədim sözlərdən istifadə isə epik şairlərə xasdır, çünki, beb sözbr təntənəli və inamlıdır. Bizim dediyimiz kimi, indi yazılan yambik şeirbrə metaforalardan istifadə xasdır. E b metaforalar var ki, onlardan istifadə etmək ol- maz, bəzibrini ona görə ki, mənaları gülməlidir (elə buna görə də komediya müəllifbri metafora işbdirbr), digərlərini ona görə ki, mənaları çox təntənəli və tragikdir; bundan başqa, uzaqdan götürülmüş metaforalarm da aydm mənası olmur, məsəbn: Qorqinin “solğun” və “qanlı“ işbr barəsin- də yazdığı ifadəbr kimi. Ya da: “sən bu işdə rüsvayçılıq эк- din və bədbəxtlik biçdin”. Beb ifadə həddindən çox poetik görkəmə malikdir. Ya da, necə ki, Alkidamant fəlsəfəni “qanunlarm möhkəmbnməsi”, “Odisseeyanı” isə “insan həyatının gözəl güzgüsü” adlandırır və “poeziyaya buna ox- şar oyuncaqlar daxil etmir” . Bütün buna bənzər ifadələr yu- 172 xarıda göstərilmiş səbəbbr nəticəsində inandırıcı deyil. Uçarkən Qorqinin üstünü batırmış göyərçinə onun dediyi sözbr də daha çox tragikə yaraşardı, o, beb demişdi: “Filo- mela, ayıbdır”.29 Bunu edən quş üçün bu ayıb deyil, amma qız üçün ayıb ola bibrdi. Bu sözbrdə olan tənə quşun indi deyil, keçmiş həyatında пэ olduğuna daha çox yaraşır. 4. Müqayisə, onun metaforaya münasibəti. - Müqayisədərı istifadə. Müqayisə (eicDn) də metaforadır, beb ki, onun və bu- nun arasında çox az fərq var. Şair Axill haqqında deyəndə ki, “o, şir kimi vuruşur” - bu müqayisədir. Amma, o, dey- əndə ki, “şir cumdu” - bu metaforadır; onlarm hər ikisi cə- sur olduğu üçün şair metaforadan istifadə edərək Axilli şir adlandırır. Müqayisə nəsr üçün də faydalıdır, amma çox az hallarda, çünki, o, ümumiyyətb poeziya sahəsinə aiddir. Müqayisələrə yolu metaforalara veribn kimi vermək lazım- dır, çünki, onlar da metaforadır və ancaq yuxarıda göstər- diyimizə görə metaforadan fərqbnirbr. Müqayisə üçün nümunə Androtionun tdriyaya30 haqqında sözləri ola bilər: “o, zənciri qırılmış itbrə oxşayır, onların dişbmək üçün cummaqları necə təhlükəlidirsə, buxovlardan azad olmuş Idriya da eb təhlükəlidir”. Teodamant da Arxidamı Evksenb31 beb müqayisə edərək ona “minus həndəsi bilikbr” deyirdi, o, bunu о əsas- la deyirdi ki, bunun əksinin “Evksen=Arxidam+həndəsi bi likbr" olduğunu hesab edirdi. Platonun “D övbt“ əsərində rast gəlinən müqayisəbr də bebdir: “ölübri soyub yaraq- əsbhəni götürən adamlar, onlara daş atan adamlara dəy- məyib, daşları dişbyən itbrə oxşayırlar”.32 Xalq üçün edibn müqayisə də bebdir, burada xalqı güclü, amma bir az ağır eşidən gəmi sükançısma bənzədirlər33, şairbrin şeirbrinin müqayisəsi də belədir, - şeirlər təravətli, amma gözəl olmay an simalara bənzəyir, sonuncular solandan sonra əvvəl ol- 173 Yüklə 12,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|