Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008

Dinləyicilərin iltifatıaı hansı üsulla qazanmaq  barəsin- 
də,  eləcə də,  hər bir üsul  barəsində ayrıca danışmışıq,  Çünki 
şair yaxşı deyib:
Mənə imkan ver, mərhəmət doğuran, istədiyim 
Feakaların yamna gedim.136
Belə ki, bu iki şeyə qarşı can atmaq lazımdır.  Epideyk- 
tik  nitqbrdə  dinbyiciləri  onu  düşünməyə  məcbur  etmək  la- 
zımdır  ki,  tərif həm  də  onların  özlərinə,  ya  onların  nəslinə, 
ya  da  onların  həyat  tərzinə  aiddir,  buna  görə  də  Sokrat  qə- 
birüstü  nitqində  doğru  demişdir:  “Afinalıları  afınalılar  ara- 
smda  tərifləmək  asandır,  amraa,  onları  lakedemoniyalılar 
arasında tərifləmək çətindir”.1’7
Xalq  qarşısmda  söylənən  nitqlərin  girişləri  məhkəmə 
nitqlərinin  girişlərindən  götürülür;  amma,  öz  təbiətinə  görə 
bu nitqbrin  onlara ehtiyacı  azdır,  çünki,  dinbyicilər də söh- 
bətin  nədən  getdiymi  bilir  və  işin  özünün  də  girişə  ehtiyacı 
yoxdur.  Giriş ya ancaq  natiqin özünə görə, ya onun ıəqiblə- 
rinə  görə,  ya  da  dinbyicibrin  işi  natiqin  göstərmək  istədiy- 
indən az və ya çox qədər vacib hesab etmədiyinə görə lazım- 
dır,  buna görə  də  ittihamı  ya  təsdiq  etmək,  ya da  təkzib  et- 
шэк,  işin  əhəmiyyətini  ya  artırmaq,  ya  da  azaltmaq  lazım- 
dır;  buna  görə də girişə ehtiyac var,  giriş hom də bəzək üçün 
lazımdır,  girişsiz  nitq  təbsik,  əlüstü  quraşdırılmış  kimi 
görünür.  Məsələn,  Qorqinin  eleylilər  üçün  yazdığı  tərifləyici 
nitqi  bebdir,  bu  nitqdə  o,  əlini-əlinə  vurmadan,  əvvəlcədən 
hazırlaşmadan birbaşa deyir:  “Eleya, xoşbəxt şəhər...”.138
15.  İttiham; onu təkzib etməyin m iixtəlif iisullan
İttihama  (diabole) gəldikdə isə, onu  təkzib etməyin  bir 
üsulu eb   şeydən  ibarətdir  ki,  onun  köməyi  ib   əlverişsiz  rəyi 
dağıtmaq  mümkün  olsun;  bu  zaman  onun  kimin  tərəfmdən 
söybnib-söylənməməsinin  l'ərqi  yoxdur;  bu  ümumi  qayda- 
dır.
202
Digər üsui isə mübahisəli bəndbrə qarşı çıxaraq bunun 
olmadığını,  ya bunun məlum şəxs üçün zərərli olduğunu,  ya 
da zərərli olmadığmı, ya da о qədər də əhəmiyyəti olmadığı- 
m,  ya  ədalətsiz  olmadığmı,  ya  utanmalı  olmadığını,  ya  da 
təsvir  edibn  ölçülərdə  olmadığını  izah  etməkdən  ibarətdir, 
ona  görə  ki,  beb  bəndlərə  münasibətdə  mübahisə  ola  bibr. 
tfikrit  də  Navsikrata139  demişdir  ki,  o,  rəqibin  dediyi  şeyi 
etmiş və  ziyan  vurmuşdur,  amma,  bununla beb israr etmiş- 
dir ki, ədabtsiz heç bir şey etməyib.  Onu da israr etmək olar 
ki, adalətsizlik etməkb biz əvəzində пэ isə veririk, ya da əgər 
bu zəruridirsə,  onda həm də gözəldir, ya da əgər kədərlidiri-
5Э, onda həm də faydalıdır; ümumiyyətb buna uyğun bir şey 
demək olar.
Üçüncii  üsul  məlum  hərəkətin  səhvən  baş  verdiyini,  ya 
da bədbəxt  hadisə  nəticəsində, ya da  zərurət  nəticəsində baş 
verdiyini  israr  etməkdir,  məsələn,  Sofokl  məhkəmədə  deyir 
ki,  o,  ittihamçmm  dediyi  kimi  qoca  görünmək  üçün  deyil, 
zəruri olaraq əsir:  - 80 yaşında olması onun iradəsindən asılı 
deyil.140
Hərəkətin  пэуэ  görə  törədilməsinin  səbəbini  başqa  bir 
səbəbb  əvəz  etmək  olar,  demək  olar  ki,  biz  zərər  vurmaq 
niyyətində  olmamışıq,  baş  verməsində  günahlandırıldığımız 
şeyi  deyil,  fılan  şeyi  etmək  istəmişik,  bu  zaman  bizim 
özümüzə zərər dəyib, əgər bunu bilərəkdən etmişiksə, nifrətə 
layiqik.  Daha  bir  üsul  ittihamı  ittihamçının  özünə  qarşı  yö- 
nəldərək,  əvvəllər onun  özünün,  ya da yaxınlarındaıı birinin 
eyni  şeyi  etdiyini  israr etməkdən  ibarətdir.  Daha  bir üsul  isə 
elə  şəxsbrin  hərəkətbrini  yada  salmaqdır  ki,  onların  hərə- 
kətbrinin  ittihama  layiq  olmadığı  hamı  tərəfmdən  qəbul 
olunub,  məsələn, əgər həmin şəxs etdiyi zinakarlıqda müqəs- 
sir  sayılmayıbsa,  onda  eyni  şeyə  görə  ittiham  olunan  da 
müqəssir  deyil.  Daha  bir  üsul  onu  göstərməkdən  ibarətdir 
ki, rəqib əvvəlbr başqalarım təqsirləndirib, ya da başqa biri­
si  rəqibi  təqsirbndirib,  ya da  o,  indi  təqsirləndirilən  şəxs  ki-
203

---

mi  şübhəli qismində  olub,  sonra  isə  məlum  olub  ki,  heç  bir 
günahı olmayıb.
Daha  bir  üsul  ittihamm  ittihamçınm  özünə  qarşı  yö- 
nəldilməsindən ibarətdir,  ona görə ki,  inama  layiq  olmayan 
insanm sözlərinin inama layiq olması qəribə olardı.
Daha  bir  üsul  о  zaman  yaranır  ki,  bu  zaman  artıq 
məhkəmə hökmü verilmiş olsun,  “Antidosisdə”  Evripid  onu 
andı pozmağa  təhrik  etdiyinə  görə allahsızlıqda  təqsirləndi- 
гэп Qiqienonta belə demişdir:
Andı mənim dilim deyib,
amma qəlbim onu tələffüz etməyib.141
Evripid israr  edirdi  ki,  onun  özü  Dionisin  şərəfmə  ke- 
çiribn  yarışlarda  artıq  hökmü  çıxarılmış  işləri  məhkəməyə 
verməkb düzgün  iş  tutmayıb  və  o,  (Evripid)  artıq  orada  öz 
sözbri ib  hesabat vermişdir,  əgər o, (Qiqienont)  ittihamdan 
əl çəkmirsə, yenidən hesabat verməyə hazırdır.
Daha bir üsul böhtanı pisləmək üçün onun песэ bir şər 
iş olduğunu və onun təsiri altında başqa cür ittihamların ya- 
randığmı,  onun  işə  uyğun  olmadığım  göstərməkdən  ibarət- 
dir.
Нэг  iki  tərəf üçün  ümumi  olan  üsul  əlamətbrdən  isti- 
fadədən  ibarətdir,  məsələn,  “Tevkr”  əsərində  Odissey  deyir 
ki,  Tevkr  Priamın  qohumudur,  çünki,  onun  anası  Hesiona 
Priamm  bacısıdır.  Tevkr  isə  bunu  inkar  edərək  deyirdi  ki, 
onun  atası  Telamon  Priamm  düşməni  idi  və  o,  özü  casuslar 
barəsində xəbər verməyib.143
İttihamçmın  istifadə  edə  biləcəyi  daha  bir  üsul  əhə- 
miyyətsiz bir şeyi ətraflı tərifləmək və əhəmiyyətli bir şeyi isə 
bir  neçə  kəlmə  ib   məzəmmət  etməkdən,  ya  da  müttəhimin 
çoxlu  yaxşı  cəhətbrini  qabarıq  göstərmək  və  iş  üçün  əhə- 
miyyətsiz  olan  birini  isə  məzəmmət  etməkdən  ibarətdir.  Bu 
üsullar эп mahir üsullardır,  amma  həm də ən ədabtsiz üsul- 
lardır, ona görə ki, onlar insana onun öz yaxşı cəhətlərini öz
204
nöqsanları ib   qarışdırmaq  yolu  ilə  zərər  vurmağa  can  atır- 
lar.
Н э т  ittiham edən, həm də ittiham olunan üçün ümumi 
olan  üsul  (beb  ki,  eyni  bir  şey  çoxlu  müxtəlif  səbəblər 
üzündən  edib  bilməz)  ondan  ibarətdir  ki,  ittiham edən  hər 
şeyi pis şəkildə qəbul edərək ittiham etsin, ittiham olunan isə 
hər  şeyi  yaxşı  şəkildə qəbul  edərək  müdafiə  olunsun,  məsə- 
bn:  Diamedin Odisseyi seçməsinə münasibətdə biri deyə bi­
b r   ki,  Diamed  Odisseyi  mərd olduğuna  görə  seçib,  başqası 
isə deyə bibr ki, bu heç də ona görə deyil, əslində ona  görə- 
dir  ki,  Odissey  qorxaq  olduğu  üçün  Diamedin  rəqibi  ola 
bilməyəcək yeganə şəxs idi.144
Ittiham  haqqmda  demək  lazım  olan  şeybr  bunlardan 
ibarət idi.
16.  Nitqin  ikinci  hissəsinin  (hekayənin)  analizi.  -   Hekayəni 
песэ  qurmaq  lazımdır  və  epideyktik,  məhkəma  və  xalq 
yığıncaqları  qarşısmda  söylənən  nitqlərdə  hekayə  hansı 
xüsusiyyətlərə malik olmahdır?
Epideyktik  nitqlərdə  hekayə  birdəfəlik  deyil,  hissə- 
hissə  söybnməlidir,  beb  ki,  nitqin  yaranmasma  səbəb  olan 
hərəkətləri  şərh  etmək  lazımdır.  Nitq  natiqin  məharətindən 
asılı  olmayan  (çünki,  natiqin  faktlara  aidiyyatı  yoxdur)  və 
asılı olan hissəbrdən ibarətdir; sonuncusu,  nitq  predmetinin 
fakt olduğunu (əgər o, ağlasığmaz görünürsə), ya onun məhz 
belə  olduğunu,  ya  пэ  qədər  vacib  olduğunu,  ya  da  bütün 
bunları  bir  yerdə göstərməkdən  ibarətdir.  Buna  görə  də  bə- 
zən  hər  şeyi  bir-birinin  dalmca  izah  etmək  lazım deyil,  beb 
izah  üsulu  zamanı  hər  şeyi  yadda  saxlamaq  çətindir,  məsə- 
bn:  filan  şeyin  əsasmda тйэууэп  olunur ki,  o,  yəni  sözüge- 
dən şəxs mərddir, digərinin əsasında isə onun müdrik, ya da 
ədabtli olması тйэууэп olunur.
Birinci  üsul  əsasında  nitqin  ifadəsi  çox  sadə,  digər 
üsulda isə müxtəlif və rəngarəng olur.
205

---