Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008

Filammon kimi öz kisəsi ib  vuruşaraq...
Bu  formada  müqayisə  hiperbola  olur  -   fikirbşmək 
olar ki, bu kisə ilə döyüşən  Filamondur, ya da “kərəviz kimi 
əyriayağı  sahib  olmaq”  ifadəsi,  elə  fıkirləşmək  olar  ki,  hə- 
min adamda ayaq əvəzində kərəviz var (çünki,  onlar e b  əyi- 
liblər).  Uşaq  xarakteri  daşıyan  hipeıbolalar  da  mövcuddur, 
onlar  mübaliğəli olduğu üçün, çox  vaxt onları  qəzəbin  təsiri 
altmda istifadə edirbr:
Hətta o, mənə burada olan qum və toz qədər versa də.
Mən Atridin qızını almaram özümə arvad
Hətta gözəlliyi ib  qızıl Afrodita ib  bəhsə girsə də
Hətta mahirlikdə bayquşgözlü Afınaya oxşasa da.n5
Attika  natiqbri  hiperbolalardan  daha  tez-tez  istifadə 
edirbr. Yaşlı adama isə onlardan istifadə etmək yaraşmır.
12. Нэг  bir nitq növünə xüsusi üslub  uyğundur.  -   Yazılı nitqin  və 
polemik  nitqin  iislubi.  -   Yazıh  nitq  üslubi  ilə şifahi yarışma- 
ların  nitqinin  üslubi  arasmda p r q .  Səhnj  iisulları  hansı  nitq 
üçün yarcırlidır? -  Üslub haqqmda mülahizələrin nəticjsi.
Bizim  diqqətimizdən  qaçmamalıdır  ki,  hər  bir  nitq 
növü  üçün  xüsusi  üslub  yararlıdır,  çünki,  yazıh  və  polemik 
nitq,  xalq  yığıncağı  qarşısında  söylənən  nitq  və  məhkəmə 
nitqi  eyni üslubdə olmur.  Нэг iki  növ  üslubu  bilmək  zəruri- 
dir,  çünki,  birinci üslub  yunan dilini  mahircəsinə bilməkdən 
ibarətdir, ikinci üslubi bilməklə başqalarına nəyi isə ötürmək 
lazım  olanda  yazı  yazmağı  bacarmayan  adamlar  kimi  sus- 
malı  olmayacaqsan.  Yazı  nitqi  ən  dəqiq,  polemik  nitqin 
üslubi isə ən aktyorcasına olan üslubdir. Soııuncu üslubin iki 
növü var:  əxlaqa aid olan  etik  və ehtirasları  oyadan  patetik. 
Buna  görə  də  aktyorlar  belə qəbildən  olan  dramatik  əsərb- 
rin,  şairbr  isə  beb  qəbildəıı  olan  aktyorlarm  sorağındadır- 
lar.  Oxumaq  üçün  yararlı  olan  şairbri  ağır  şairbr  təqdim 
edir; məsəbn, Xeremon beb şair sayılırdı, çünki, o, loqoqraf
194
kimi  dəqiq  idi,  difiramb  yazan  şairbrdən  isə  Likimnini116 
göstərmək  olar.  Əgər  nitqbri  öz  aralarında  müqayisə  etsək, 
onda  şifahi  yarışmalarda  qələmə  alınmış  nitqbr  quru 
görünür, hətta müvəffəqiyyət qazanmış natiqbrin nitqbri də 
əlimizdə olanda mahircəsinə deyilmiş kimi görünmür; bunun 
səbəbi  odur  ki,  onlar  ancaq  şifahi  yarışlar  üçün  yararlıdır; 
eb  həmin  səbəb  üzündən  səhnə  üsulları  səhnədən  kənarda 
xoş  təəssürat  yaratmır və yöndəmsiz  görünür;  məsəbn,  əda- 
b tb   desək,  yazılı  nitqdə  bağlayıcılarla  birbşdirilməmiş  fra- 
zalar və eyni şeyin tez-tez təkrarı qəbul edilmir, amma şifahi 
nitqbrdə  isə  natiqlər  onlardan  istifadə  edir,  çünki,  onlar 
aktyorlara  xasdır.  Eyni  bir  şeyin  təkrarı  zamanı  başqa  cür 
danışmaq  zəruridir,  bu  da  bir  növ  deklamasiyaya  yol  ver- 
mək  deməkdir,  məsəbn:  “bax,  o,  sizi  soyandır,  bax,  о  sizi 
aldadandır,  bax,  o,  isə  sizə  xəyanət  etməyi  nəhayət  qərara 
alıb”.  Məsələn,  aktyor  Filemon  Anaksandridin117  “Qocala- 
rın dəliliyi”  əsərində  hər dəfə  “Radamant və Palamed”  dey- 
əndə,  “Möminin”  isə  proloqunda  “mən”  deyəndə  beb  edir- 
di.  Beb cüm bbri aktyor kimi deməyənlər isə şalban daşıyan 
adama  bənzəyirbr.  Bağlayıcılarla  birləşdirilməmiş  frazalar 
haqqmda da eynib beb demək olar, məsəbn:  “mən gəldim”, 
“mən  qarşıladım”,  “mən  istədim”.  Bu  cümbbri  eyni  cür, 
eyni  səslə  və  bir  cümb  deyirmiş  kimi  demək  olmaz,  onları 
deklamasiya  ib   demək  lazınıdır.  Bağlayıcılarla  birbşməmiş 
nitqin  müəyyən  xüsusiyyəti  var:  eyni  bir  vaxt  ərzində  daha 
çox  şey deyilir,  ona  göra  ki,  bağlayıcılarla  birbşmək  nəticə- 
sində çoxluq vahidə çevrilir, bağlayıcıların bğvi ib  isə vahid 
çoxluğa  çevrilir.  Bu  səbəbdən  belə  nitqdə  amplifikasiya118 
var:  “mən gəldim,  danışdım,  xahiş etdim”  (bu çox  görünür), 
“o,  mənim  dedikbrimin  hamısına  nifrətb yanaşdı”.  Homer 
də buna nail olmaq istəyib:
...  Nirey simalıdır...
.. .Nireyi Aqlaya doğub...
Nirey hamıdan gözəldir...119
195

---

Kimin  barəsində  çox  deyirlərsə,  yəqin  ki,  bu  barədə 
tez-tez  deyirlər;  kimin  haqqmda  tez-tez  deyirlərsə,  belə 
görünür  ki,  onun  haqqında  çox  deyilib;  şair  də  bu  şəkildə 
Nireydən  bir dəfə deyərək paralogizmin köməyi  ilə  bir dəfə- 
ni  artırır və  onun  admı  əbədiləşdirir,  baxmayaraq  ki,  onun 
haqqmda başqa yerdə heç bir söz demir.
Xalq  iclasmda  söylənən  nitqin  üslubi  bütün  cəhətlər- 
dən  skiaqrafıyaya  (sciagraphia)120  bənzəyir,  çünki,  kütlə  пэ 
qədər çox olsa,  perspektiv  də  о  qədər uzaqlaşır,  məhz buna 
görə ds, həm orada, həm də burada dəqiq olan hər şey yersiz 
göriinür və pis  təəssiirat bağışlayır; məhkəmə  nitqinin üslubi 
daha dəqiqdir, bir hakimin qarşısında söylənən nitq isə daha 
dəqiq  olur;  belə  nitqdə  ritorika  daha  az  olur,  çiinki  burada 
nəyin işə aid olduğu, nəyin isə yad olduğu daha yaxşı bilinir; 
burada  mübahisə  olmadığına  görə  qərar  təmiz  alımr.  Buna 
görə  də,  eyni  natiqlər  bütün  qeyd  etdiyimiz  nitq  növlərində 
deyil,  ən  az  dəqiqlik  olan  yerdə,  эп  çox  deklamasiya  olan 
yerdə  müvəffəqiyyət  qazanırlar,  bu  elə yerdə  olur  ki,  orada 
səs və xiisusən güclü səs lazım olsun.
Yazı  üçün  epideyktik  nitq  üslubi  daha  çox  uyğundur, 
belə  ki,  o,  qiraət  üçün  nəzərdə  tutulub;  onun  ardmca  məh- 
kəmə nitqi üslubi gəlir.
Üslubin  analizini  davam  etdirmək,  onun  xoşagəlimii 
və  əzəmətli  olmasmı  sübut  etmək  artıqdır,  axı  nəyə  görə 
üslub  bu xüsusiyyətlərə  mötədillik,  alicənabhq,  ya da  başqa 
etik  məziyyətdən  daha  çox  dərəcədə  sahib  olmalıdır?  Sada- 
ladığımız  xiisusiyyətlərin  üslubin  xoşagəlimli  olmasına  yar- 
dım  etməsinə  gəldikdə  isə,  əgər  biz  üslubin  məziyyətbrini 
düzgün müəyyən  etmişiksə,  bu şübhəsizdir.  Ona  görə  ki,  heç 
bir  başqa  şeyə  görə  deyil,  ancaq  xoşagəlimli  olmaq  üçün 
üslub  aydm,  ədəbli  olmalıdır.  Əgər  üslub  çox  geniş,  ya  da 
çox  yığcamdırsa,  onda,  o,  aydm  olmur;  bu  cəhətdən  orta 
vəziyyətdə olmağın yararlıhğı şübhəsizdir.
Sadalanmış keyfiyyətbr  üslubi  xoşagəlimli  edir  ki,  on­
da  həm  ümumi  işlənən,  lıəm  də  az  işlədilən  ifadələr,  həm
196
ritm,  həm  də  lazımi  qaydada  inandırıcı  dəlillər  müvəfFə- 
qiyyətlə qarışdırılsın.
Beləliklə,  biz  üslub  haqqında  -   bütün  üslubbr  və  hər 
biri  haqqmda  ayrıca  danışdıq.  İndi  ancaq  nitqin  qurulma- 
smdan damşmaq  qalır.
13.  Nitq  hansı  iki hıssəyə bölütıür? -  Aristotelin  bölmələri  və  on­
dan əvvəl yaradılmış bölməhr.
Nitq  iki  hissədən  ibarətaır,  çünki  sözügedən  predmeti 
elan etmək  və  onu sübut etmək  lazımdır,  buna  görə  də  elan 
edib  sübut  etmək,  ya  da  əvvəlcədən  elan  etməyib  sübut  et- 
mək  mümkün  deyil,  sübut  edən  adam  nəyi  isə  sübut edir  və 
nəyi isə əvvəlcədən şərh edən  adam da sübut etmək  məqsədi 
ilə  şərh  edir.  Bu  iki  hissədən  birincisi  şərhdir  (prothesis), 
ikincisi isə inandırma (pistis) üsuludur.  Elə bil ki, birisi  nitqi 
məsələdən və onun həllindən ibarət iki hissəyə bölüb.  Amma 
indi  песэ  bölürbr  -   bu  lap  gülməlidir,  çünki,  hekayə  ancaq 
məhkəmə  nitqbrinə  xasdır;  axı  epideyktik  nitqdə  və  xalq 
yığıncağında  söybnən  nitqdə  hekayə  dediyimiz  şey,  ya  da 
rəqibə aid  olan  şey,  ya da sübutetmənin  nəticəsi песэ ola bi­
br?  Xalq  yığıncaqlarında  söybnən  nitqbrdə  giriş,  dəlillərin 
götür-qoy  və  nitqdə  deyibnbrin  qısa  təkrarı  ancaq  о  vaxt 
olur  ki,  о  vaxt  müzakirəbr  olsun,  çünki  müzakirəbrdə  çox 
vaxt  iş  məzəmmət  etməkdən  və  bəraətbndirməkdən  ibarət 
olur,  amma  məşvərət  olan  hallarda  beb  olmur.  Nəticə  isə 
heç  də  bütün  məhkəmə  nitqlərində olmur,  məsələn,  nəticə  о 
vaxt olmur  ki,  nitq  qisa olsun,  ya da iş  asan yaddaqalan  ol­
sun,  çünki,  adətən  geniş  olanı  əksiltmək  lazım  gəlir.  Bu  sə- 
bəbdən  nitqin  zəruri  hissəbri  şərh  və  inandırma  üsuludur; 
bunlar nitqin ayrılmaz  mənsubiyyətidir,  amma  əksər  hallar­
da nitqin tərkibi beb olur:  - giriş, şərh,  inandırma üsulu,  пэ- 
ticə, ona görə ki, rəqibə deyibnbr inandırma üsuluna aiddir, 
dəlilbrin  lehinə  və əleyhinə  tutuşdurulması  isə  ancaq öz də- 
lilbrinin  gücbndirilməsidir,  buna  görə  də  inandırma  üsulu- 
nun  müəyyən  bir  hissəsidir;  bu  tutuşdurmanı  edən  nəyi  isə
197

---