Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008

şanlar döngələrdə  təngnəfəs olur və gücdən düşürlər.  Halbu- 
ki,  əvvəl,  qarşılarında  qaçışm  son  həddini  görəndə  yorğun- 
luq  hiss  etmirdilər.  Fasiləsiz  üslub  məhz  bundan  ibarətdir; 
periodlardan  tərtib  olunmuş  üslubə  isə  mən  periodik üslub 
deyirəm. Мэп period deyəndə müstəqil olaraq əvvəli və sonu 
olan və ölçüləri asan görünə bilən frazaları nəzərdə tuturam. 
Belə üslub xoş və anlaşıqlıdır;  ona görə xoşdur ki,  natamam 
nitqin  əksini  ifadə  edir  və  dinləyiciyə  həmişə  elə  gəlir ki,  o, 
nəyi isə dərhal qavrayır və  onun üçün пэ isə sona yetib;  heç 
bir  şey  hiss etməmək və heç пэуэ gəlib çıxmamaq isə heç də 
xoşagələn  şey  deyil.  Periodik  nitq  asan  yadda  qaldığı  üçün 
anlaşılandır,  buna  səbəb  odur  ki,  periodik  nitq  rəqəmlərə 
malikdir,  rəqəm isə asanlıqla  yadda qalır.  Buna  görə də ha- 
mı  şeirləri  nəsrdən  daha  yaxşı  yadda  saxlayır,  çünki  şeirlər 
rəqəmə malikdir və rəqəmlə ölçülürbr. Period fıkirlə birlikdə 
sona yetməlidir, Sofoklun şeirləri kimi parçalanmalıdır:
Calydön men hede gaia Pelopias chthonos.52
belə  parçalanma  zamanı  deyibn  fıkri  demək  istədik- 
brinə  əks  olan  mənada  başa  düşmək  olar,  məsələn,  misal 
gətirilmiş  halda  olduğu  kimi  fıkirləşmək  olar  ki,  Kalidon 
Peloponnesdə yerləşib.  Period  bir  neçə üzvdən ibarət,  ya da 
sadə ola bilər.
Bir neçə üzvdərt (cöla)  ibarət period  tamamlanmış fra- 
za görkəmində olur,  o, ayrı-ayrı hissələrə bölünə bibr və yu- 
xarıda rnisal göstərilmiş  period kimi  bölünmüş şəkildə deyil, 
birnəfəsə,  tam  deyib  bibr.  Kolon  periodun  üzvü  və  onun 
hissəbrindən  biridir.  Bir üzvlü  periodu  mən sadə  adlandırı- 
ram.  Nə periodun üzvbri,  пэ də periodlar пэ qısaldılmış,  пэ 
də uzun olmamalıdırlar, çünki qısa fraza çox vaxt dinləyici- 
b ri duruxdurur;  doğrudan  da,  dinbyici  özündə  təsəvvür et- 
diyi  həddə  doğru  irəli  gedən  zaman  nitqin  kəsilməsi  nəticə- 
sində  geriyə oturur  və  eb  bil  maniəyə  rast  gələrək duruxur. 
Uzun  periodlar isə  dinbyicibri dalda qalmağa məcbur edir: 
eynib  beb,  gəzintiyə  çıxan  adamlar  təyin  olunmuş  hüdud- 
lardan кэпага çıxaraq bir yerdə gəzintiyə çıxdıqları adamla-
182
rı geridə qoyurlar.  Eyni şəkildə, uzun periodlar da bütöv bir 
nitqə çevrilir və prelyudiyaya  bənzəmiş olurlar və bu zaman 
eb hal əmələ gəlir iki, Xioslu Demokrit Melanippidə rişxənd 
etmişdir:
Başqası  üçün  pislik  etməyi  düşünən,  pisliyi  özü  üçün 
düşünür,
E b   uzun  prelyudiya  da  onu  yazanın  özü  üçün  böyük 
pislikdir.53
Uzun  periodları  tərtib  edənlər  haqqmda  da  eyni  şeyi 
demək  olar.  Amma,  çox qısa  periodlar da  period deyil,  on­
lar dinbyicibri irəliyə çox sürətb aparırlar.
Bir  neçə  üzvdən  ibarət  period  ya  bölüşdürücü,  ya  da 
onun əksi olur.  Bölüşdürücü perioda misal:
“Мэп  tez-tez  ona  təəccüb  edirdim  ki,  təntənəli  yığmc- 
aqları  qanunibşdirən  və  gimnastik  yarışları  təsis  edən  kim- 
dir” .54 Əks  olan  period  ebdir  ki,  onun  hər iki  üzvündə  əks 
olanın biri  digəri ib  yanaşı durur, ya da eyni  bir  üzv iki əks 
olanla  birbşir,  məsələn:  “Onlar  xidməti  həm  onlara,  həm 
başqalarma, həm qalanlara, həm də onlarm ardmca gələnlə- 
гэ  göstərdilər;  onlar  ikincibrə  onların  evdə  malik  olduqla- 
rmdan daha çox  torpaq  verdibr,  birincibrə isə evdə kifayət 
qədər  torpaq  saxladılar”.55  Burada  əks  olan  bunlardır:  qal- 
maq,  ardmca  gəlmək,  kifayət  qədər,  çox”.  Eynib  digər 
cümlədə də:  “pula  ehtiyacı  olanlar üçün  də və onlardan  isti- 
fadə  istəyənbr  üçün  də”56 -  “istifadə”  ib   “əldə  etmək”  biri- 
birinə əks qoyulur.  Yenə də:  “çox vaxt eb  olur ki,  beb şəra- 
itdə  ağıllı  adamlar  da  müvəffəqiyyətsizliyə  düçar  olur,  ağıl- 
sızlar  da  müvəffəqiyyət qazamr”.57  Ya  da:  “onlar  həmin  an 
qələbəyə  görə  mükafat  aldılar,  bir  qədər  sonra  isə  dənizdə 
ağalığı  əldə  etdilər”.58  “O,  öz  qoşunlarım  Hellespontun 
üstündən  körpü  salmaqla  və  Afon  dağını  qazmaqla  mate- 
rikdə  üzməyə  və  dənizdə  piyada  yeriməyə  məcbur  etdi”.59 
«Mənşəyinə görə vətəndaş olanları vətəndaşlıq  hüququndan 
qanun  hökmü ib   məhrum etmək»60,“Onlardan  bəziləri  dəh-
183

---

şətli  şəkildə  həlak  oldular,  digərləri  isə  rüsvayçılıqla  xilas 
oldular  .6I  Şəxsi həyatda  barbar qullarm xidmətindən isti- 
fadə etmək, siyasətdə isə bir çox müttəfiqin qula çevrilməsini 
seyr etmək”62,  “Ya  həyatda  ikən  sahib  olmaq,  ya  da ölüm- 
dən sonra buraxıb 
g e tm ə k ” .63 
Bir nəfər isə məhkəmədə Pifo- 
lay  və  Likofrona  münasibətdə  belə  deyib:  “Onlar  пэ  qədər 
ki,  evdə  idilər,  bizi  satırdılar,  amma  bura  gələndə  isə  öz- 
özlərini  satdılar” 64  Bütün  gətirilmiş misallar  qeyd etdiyimiz 
təsiri  bağışlayır.  Belə  ifadə  üsulu  xoşagələndir,  çünki,  əks 
olanları anlatmaq çox asandır, əgər onlar yanaşı dururlarsa, 
onda  onları  anlatmaq  daha  da  asanlaşır,  həm  də  ona  görə 
ki,  bu  ifadə üsulu  sillogizmə  oxşayır,  çünki,  ifşa  etmək  əks 
olanların birləşməsidir.
Əks  olmaq  (antithesis)  belə  olan  şeydir.  Bərabərləş- 
dirmə (parnisosis) elə hala deyilir ki,  bu zaman periodun hər 
iki  üzvü  bərabər  olur.  Bənzətmə  (paromoiösis)  isə  elə  hala 
deyilir  ki,  о vaxt hər iki üzvün kənar  hecaları bənzər  olsun; 
bənzərlik mütləq ya əwəldə, ya da axırda olmalıdır; əvvəldə 
adlar  bənzər  olur,  axırda  isə  son  hecalar,  ya  da  eyni  adın 
müxtəlif halları,  ya  da eyni  bir  ad.  Əvvəldə  olan  bənzərliyə 
misallar: agron gar elaben agron par aytoy “o, ondan barsız 
tarla alıb”,65  döretoi  t’epelonto pararretoi t’epeessin -  “On- 
lan  hədiyyələrlə  rəhmə  gətirmək,  sözlərlə  yola  gətirmək 
olar  .66  Sonda  olan  bənzətməyə  misallar:  öiSthesan  ayton 
poidion  tetocenai,  all’  aytoy  aition  gegonenai  -   onlar 
düşünmürdülər ki,  o,  uşağı  doğub,  düşünürdülər ki,  o,  buna 
səbəb olub”, en pleistais de phrontisi cai en  elachistais elpi- 
sin -  “sonsuz qayğılar və cüzi ümidlərlə”.  Eyni ismin müxtə- 
lif hallarda sonda durmasına misal:  axios de stathnyai chal- 
coys,  oys  axios  ön  chalcoy  -   “o,  mis  heykələ  layiqdir,  hal- 
buki  mis  pul  qədər  qiyməti  yoxdur”.  Eyni  sözün  sonda  tə- 
krarlandığı hal:  sy  d ’ayton cai  dzönta eleges  cacös  nyn  gra- 
pheis cacös, - “o,  həyatda olanda da onun haqqmda pis da- 
nışırdm,  elə  indi  də  ondan  pis  şeylər  yazırsan”.  Bənzərliyin 
bir  hecada  olduğu  hal:  ti  an  epathes  deinon,  ei  andr’eides
184
argon  -   “əgər  işsiz  adam  görsəydin  пэ  cür  narazılıq  hiss 
edərdik?”  Ola bilər ki, eyni bir fraza hər şeyi -  həm əks  ola- 
m, həm üzvlərin bərabərliyini, həm do sonsuzların bənzərliy- 
ini  özündə cəmləsin.  Periodların  müxtəlif başlanğıcları Teo- 
dektin67  əsərlərində  sadalanıb.  Amma  saxta  əks  olanlar  da 
ola  bilir,  məsələn,  Epiarxın  istifadə  etdikləri:  Gah  onlarm 
ölkəsində olurdum, gah da onların yanında”.68
10.  Z ə rifv ə  yaxşı  ifadəhri haradan əldə edirlər? - Metaforaların 
hansı növü daha çox diqqz>tə layiqdir?
Bu  məsələni  araşdıraraq  demək  lazımdır  ki,  zərif (as- 
teia)  və  yaxşı  (ta  eydocimoynta  lecteon)  ifadələr  haradan 
əldə edilir.  Belə ifadələri  icad etmək  istedadlı,  ya da bu  işdə 
təcrübəsi  olan  adamın  işidir,  amma  onlarm  xüsusiyyətlərini 
göstərmək isə elmin işidir.  Indi  isə  onlardan  danışaq  və  on- 
ları sadalayaq.  Bundan başlayaq -  təbiidir ki,  hər bir insana 
nəyi  isə  asanlıqla  öyrənə  bilmək  xasdır,  hər  bir  söz  isə 
müəyyən mənaya malikdir,  buna görə də, hər hansı  bir bilik 
verən  sözlər  bizim  üçün  daha  xoş  gəlir.  Qeyri-adi  sözlər  bi­
zim üçün anlaşılmazdır, ümumi istifadədə olan sözləri isə biz 
başa  düşürük.  Bu  cəhətdən  metaforalar  irəlidədirlər,  rnəsə- 
lən,  əgər şair qocalığı  biçindən sonra qalmış saplaq adlandı - 
rırsa69,  onda,  o,  nəsil  anlayışınm  köməyi  ilə  öyrədir  və  mə- 
lumat verir, çünki,  həm bu, həm də o,  bir növ solmuş şeylər- 
dir.  Şairlərin  istifadə  etdiyi  bənzətmə  də  eyni  təsiri  bağış- 
layır,  buna görə də onlar zərif görünürlər, əlbəttə,  əgər onlar 
yaxşı  seçiliblərsə.  Bənzətmə,  əvvəl  dediyimiz70 kimi,  elə  rne- 
taforanın  özüdür,  fərqi  ancaq  müqayisə  edilən  sözün  birləş- 
dirilməsindədir;  bu da daha uzun olduğuna görə,  “bunun o ” 
olduğunu  təsdiq  etmədiyinə  görə  bəyənilmir,  elə  bizim  şüu- 
rumuz da bunu tələb etmir.
Beləliklə,  bizə elə о  an bilik verə biləcək üslub və  enti- 
memalar zəruri olaraq zərif olacaqlar, elo buna görə də səthi 
entimemalar  о  qədər  də  hörmət  qazanmayıb  (biz  elə  enti- 
memaları  səthi  adlandırırıq  ki,  hamı  üçün  aydın  olsun  və
185

---