Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008

duqlarma  bənzəməyəcəklər,  birincibr  isə  - ölçüləri pozulan- 
da.  Periklin  samosalılar  barəsində  etdiyi  müqayisə  də belə- 
dir:  “onlar  təklif olunan  payı  alaraq ağlamağa  davam edən 
uzaqlara  bənzəyirlər” .34  Beotiyalılar  haqqmda  müqayisə də 
belədir:  “onlar  palıdlara  bənzəyırlər,  palıdlar  bir-birinə  to- 
xunub parçalandığı kimi,  beotiyalılar da bir-biriləri ib  vuru- 
şurlar”.35  Demostenin36  xalqı  gəmidə  dəniz  xəstəliyindən 
əziyyət çəkən adamlarla  müqayisə etməsi də belədir. Həm də 
Demokratın37 natiqləri “tikəni özbri yeyib tüpürcəyi uşaqla- 
rm  dodaqlarına  sürtən”  dayələrb  müqayisə  etməsi  də  belə- 
dir.  Antisfenin38  çox  incə  olan  Kefisodotu  buxarlanan  za­
man  ləzzət  verən  buxar  ib   müqayisə  etməsi  də  bebdir.  Bü- 
tün bu ifadələri həm müqayisə,  həm də metafora kimi istifa- 
də  etmək  olar və  aydmdır ki,  müvəffəqiyyətb  istifadə olun- 
muş  metaforalar  eyni  zamanda  müqayisə,  müqayisələr  isə 
əksinə metafora olacaq -  belə ki, müqayisə sözü olan “песэ” 
burada işbnmir.  Metaforaları həmişə oxşarlardan götürmək 
və  eyni  qəbildən  olan  iki  predmetə  tətbiq  etmək  lazımdır, 
məsələn,  fıal  Dionisinin  qalxamdırsa,  onda  Aresin39  qalxa- 
nım da fıal adlandırmaq olar.
5.  Dilirı düzgünlüyünün asılı  oldıığu beş şərt - yazılı 
nitqin  asarı  oxunuşu  va  asan  başa  düşülməsi.  -  
N itqi anlaşılmaz edən səbəblər.
Beblikb,  nitq  bunlardan  tərtib  olunur.  Üslub  yunan 
dilində  düzgün  danışmaq  qabiliyyətinə  əsaslanır,  bu  isə  beş 
şərtdən  asılıdır.  Birincisi,  bağlayıcılarm  düzgün  istifadəsin- 
dən,  onların  düzgün  yerləşdirilməsindən,  yəni,  onların  öz 
təbiətlərinə uyğun bir-birinin ardınca gəlməli  olduqları  kimi 
və  bəzi  yazıçılarm  tələb  etdiyi  kimi,  əvvəl  biribrinin,  sonra 
isə  digərlərinin  gəlməsindən  asılıdır,  məsələn,  men  və  egö 
men  özbrindən  sonra  birincisi  de-ni,  ikincisi  isə hode-ni tə- 
b b  edir. Onları bir-birinin ardmca qoymaq lazımdır və tələb 
olunan  qarşılıqlı  nisbəti  yadda  saxlayaraq  onları  çox  uzaq
174
məsafədə yerbşdirməmək və bir bağlayıcını zəruri olan digə- 
rindən əwəl işbtmək lazımdır, çünki, bağlayıcıların beb isti- 
fadəsi  nadir  hallarda  yararlı  olur.  “Mən  isə,  пэ  vaxt  ki,  о, 
т э п э  dedi,  beb ki,  Kleon mənim  yamma xahiş və təbblərb 
gəldi,  yola  düşdü,  onları  özümb  götürüb“”.  Bu  cümlədə 
bağlayıcılarm  çoxu izbməli  olduqları  bağlayıcılardan  əvvəl- 
də  qoyulub,  “yola  düşdüm”  sözündən  əvvəl  çox  söz qoyul- 
duğuna  görə  cümb  aydm  deyil.  Beblikb,  birinci  şərt 
bağlayıcıların  düzgün  istifadəsindən  ibarətdir.  tkincisi,  söz- 
brin  təsviredici  ifadəbrindən  deyil,  özbrindən  istifadə  et- 
məkdən  ibarətdir.  “Üçüncüsü,  ikimənalı  ifadəbr  işbtmək 
lazım  deyid,  bunu  ancaq  qəsdən  etmək  olar  (məsələn,  eb 
adamlar  var ki,  danışmağa  söz  tapmadıqları  halda,  özbrini 
elə aparırlar ki,  guya пэ isə danışırlar).  Beb hallarda adam­
lar  bunu  poetik  formada  ifadə  edirbr,  məsələn,  Empedokl 
həmişə beb edirdi.  Eyhamlı ifadələr öz genişliyi ib  dinbyici- 
brin başını aldadır və bu zaman dinbyicilər orakulların qar- 
şısında duraraq,  onların  gələcək  haqqmda  verdikbri ikimə- 
nalı  xəbərləri  dinləyən  və  tam  onlarla  razılaşan  xalqm  hiss 
etdiyini hiss edirbr:
Qalisi keçsə böyük səltənəti
məhv edəcək.40
Orakullar  ona görə  iş  barəsində ümumi  cüm bbrb  da- 
mşırlar ki, bu halda səhv ehtimalı azalır.  “Cüt və tək”“  oyu- 
nunda  olduğu  kimi  burada  da  dəqiq  rəqəm  deməkdənsə, 
“cüt“” və ya  “tək“” deməklə,  udmaq  daha asandır,  odur ki, 
dəqiq  vaxt  təyin  etməkdənsə,  nəyin  isə  baş  verəcəyini  qa- 
baqcadan  demək  daha  mümkün  olan  şeydir;  buna  görə  də 
orakullar öz fallarında baş verəcək hadisəbrin dəqiq vaxtını 
demirbr.  Bütün bu hallar bir-birinə bənzəyir və əgər belə bir 
məqsəd  yoxdursa,  onlardan  qaçmmaq  lazımdır.  Dördün- 
cüsü,  isimbrin  cinsbrini  Protaqorun  böldüyü  kimi  kişi,  qa- 
dm və orta cinslərə ayıraraq düzgün istifadə etmək  lazımdır, 
məsələn,  “gəldi  və  danışaraq  getdi”  (elthoysa  cai  dialech- 
theisa).  Beşincisi,  sayda  ardıcıllığı  gözbmək  lazımdır,  buna
175

---

söziin  çox  olandan,  ya  da  az  olandan,  ya  da  tək  olandan 
getməsindən  asılı  olmayaraq əməl  etmək  lazxmdır,  məsələn, 
“onlar gəbrək (elthontes) mənə zərbə vurmağa başladılar.
Ümumiyyətb,  yazılmış olan  asan oxunmalı  və  anlaşıl- 
malıdır,  bu  da  eyni  şey  deməkdir.  Çoxlu  bağlayıcıları  olan 
nitq,  eləcə  də  durğu  işarəbrinin  qoyulması  çətin  olan  nitq 
bu  xüsusiyyətlərə  malik  deyil,  məsələn,  Heraklitin41  yazdığı 
əsərlər  kimi.  Onları  oxumaq  böyük  zəhmətdir,  çünki,  nəyin 
nəyə, əvvəl gələnə, ya da sonra gələnə aid olduğu aydın dey­
il,  məsələn,  kitabm  əvvəlində  o,  deyir:  “Şüura  gəldikdə  isə, 
tələb  olunana,  insanlar  həmişə  anlamazdırlar”.  Burada  ay- 
dın  deyil,  “həmişə”  sözünü  vergül  işarəsi  ilə  пэуэ  birbşdir- 
т э к  lazımdır.
Səhv  həm  də  elə  halda  olur  ki,  bu  zaman  iki  müxtəlif 
anlayışa  onların  heç  birinə  uyğun  olmayan  ifadə  işbnsin, 
məsələn,  səs  və  rəng  üçün  “görüb”  ifadəsi  hər  iki  anlayışa 
uyğun  gəlmir,  “sezib”  ifadəsi  isə  uyğundur.  Bundan  başqa 
əsas  şeyi başlanğıcda  qeyd  etməyib,  çox  şeyi  araya  salanda 
aydınlıq olmur, məsələn, əgər sən “mən damşıb yola düşmək 
niyyətindən idim və sonra  isə bu  şəkildə filan-filan şey oldu 
və fılan  şey  oldu”  əvəzinə  “т э п   niyyətində  idim ki,  onunla 
filan  şey  və  fllan  şey  barəsində  və  fılan  cürə  danışım,  yola 
düşüm” desən aydınlıq olmaz.
6.  Üslubun genişliyinə  və yığcamlığına nə təsir edir?
Üslubun  genişliyi  (ogcon)  anlayışı  bildirən  ad  yerinə 
anlayışm  tərifıni  vermək  səbəb  olur,  məsələn,  çevrə  yerinə 
“bütün  kənar  nöqtələri  mərkəzdən  eyni  məsafədə  duran 
müstəvi  sahə”  desək.  Üslubun  yığcamlığına  (syntomia)  isə 
bunun əksi,  yəni,  adın  tərif yerinə verilməsi səbəb olur.  Nit­
qin genişliyi üçün beb etmək olar,  əgər sözügedən  şeydə na- 
layiq, ya da rüsvayçı nə isə varsa və bu anlayışdadırsa, onda 
onu  ad  ilə  əvəz  etmək  lazımdır,  əgər  adda  nalayiq  bir  şey 
varsa, onda onu anlayış ib  əvəz etmək lazımdır.  Fikri meta-
foralarm və epitetlərin köməyi ib  çatdırmaq olar,  amma  bu 
zaman  poetik  xarakterli  şeylərdən  çəkinmək  lazımdır,  həm 
də  tək  halda  olanı  cəm  halda  təsəvvür  etməkdən  də  çəkin- 
т э к   lazımdır,  bunu şairbr edir,  məsələn, bir dənə liman  ol- 
duğu halda, onlar deyirbr:
Axey limanlarma.. .42
eləcə də
Bu məktubun çox açılan küncbri.43
Genişlik  üçün  iki  sözü  bir yerdə  birləşdirmək  və  onla- 
rın  hər  birinə  isə  ayrıca  tərif vermək  olar,  məsəbn,  “arva- 
dımdan,  mənim  olandan”;  yığcamlıq  üçün isə  əksinə demək 
lazımdır  -   “arvadımdan”.  Geniş  danışanda  bağlayıcılardan 
da  istifadə  etmək  lazımdır,  yığcam  damşanda  isə  onlardan 
istifadə  etmək  lazım  deyil,  amma  bu  zaman  nitqi  rabitəsiz 
ebmək də olmaz, məsələn beb demək  olar:  “yola düşmiiş və 
damşmış”, həm də beb demək olar: “yola düşərək danışmış” 
Antimaxın predmeti təsvir  edən  zaman  onda  olmayan  key- 
fıyyətbr barəsində damşmaq tərzi də faydalıdır,  məsələn,  o, 
Tevmessa dağını vəsf edərək beb deyir:
Küləkbrin burulduğu bir kiçik təpə var.44
Bu  yolla  təsviri  sonsuzluğa  qədər  uzatmaq  olar.  Həm 
də,  lazım olsa məluın predmetin malik olmadığı yaxşı və pis 
keyfıyyətləri  haqqmda  danışmaq  olar.  şairbr  də  öz  “simsiz 
və  lirasız  melodiya”  ifadəsini  buradan  götürübbr.  Onlar bu 
ifadəbri  keyfiyyətbrin  yoxluğu  nəticəsində  deməli  olurlar; 
bu üsul oxşarlığa əsaslanan metaforalar üçün yararlıdır,  т э - 
səbn, əgər desək ki, “boru lirasız melodiyadır” .
l.Üslub  hansı  xiisusiyyəthrə  malik olmalıdır? -   Bu­
na песэ çatmaq olar?
Üslub  lazım  olan  keyfiyyətbrə  о  zaman  malik  olar  ki, 
hissbrb  (pathetics)  dolu  olsun,  xarakteri  (ethice)  əks  etsin
177

---