Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008

Hamıya  məlum  faktları  ancaq  yada  salmaq  lazımdır; 
buna  görə  də  belə  hallarm  çoxunda  hekayə  qətiyyən  lazım 
deyil,  məsələn, əgər Axilli tərifləmək  istəyirsənsə,  onun  qəlı- 
rəmanlıqları  hamıya  məhım  olduğu  üçün  onlardan  ancaq 
istifadə  etmək  lazımdır.  Amma  Kritini145  tərifləmək  istəyir- 
sənsə, onda hekayə zəruridir, ona görə ki, onun haqqında az 
adam  bilir.  Indiki  zamanda  gülməli  şəkildə iddia  edirlər  ki, 
hekayə  sürətli  olmalıdır.  Necə  ki,  birisi  bulkaçmm  çörək 
üçün  xəmiri  necə -   bərk  və  ya  yumşaq  yoğurmaq  lazım  ol- 
ması haqqında sualına cavab verir:  “məgər yaxşı çörək üçün 
xəmir yoğurmaq olmaz?”  Burada da eynilə belədir:  həm ge- 
niş damşmaq,  həm də geniş giriş etmək və geniş sübutlar gə- 
tirmək  lazım  deyil.  Bu  halda  “yaxşı”  olmaq  sürətdə,  ya  da 
yığcamlıqda  deyil,  lazımi  ölçüdə  olmaqdadır;  bu  isə  işi  ay- 
dmlaşdıran  hər  şeyi  demək,  ya  da  fiian  şeyin  olduğunu,  ya 
da  filan  şeyin  ziyan  vurduğunu,  ya  da  ədalətsiz  hərəkət  et­
diyini,  ya  da  məlum  hadisənin  istədiyin  mühümlükdə  ol- 
duğunu göstərməkdən  ibarətdir.  Rəqib  üçün isə bütün buna 
əks  olanlar  yararlıdır.  Некауэуэ  sənin  şəxsi  məziyyətlərini 
ucaldan hər şeyi əlavə etmək lazımdır,  məsələn:  “Мэп həmi- 
şə  ona  ədalətli  olanı  təlqin  eləmişəm,  onu  öz  uşaqlarını  at- 
maqdan  çəkindirmişəm”,  ya  da  rəqibin  yararsızhğım  gözə 
çarpdırmaq üçün belə demək olar,  məsələn:  “O, mənə cavab 
verdi ki, olduğu hər yerdə onun başqa uzaqları olacaq” (He- 
rodotun  sözlərinə  görə  üsyan  etmiş  misirlilər  belə  deyirmiş- 
lər).  Ya  da  hakimlər  üçün  xoş  olan  hər  şeyi  hekayəyə  əlavə 
etmək  lazımdır.  Müdafiə  zamanı  hekayə  qısa  olmalıdır, 
çünki,  bu  zaman  bu  və  ya  başqa  şeyin  baş  verməsi,  ya  da 
zərərli  olması,  ya  da  ədalətsiz  olması,  ya  da  elə  vacib  əhə- 
miyyətdə  olması  iddia  edilir,  buna  görə  də  artıq  müəyyən 
olunmuş  faktlardan  danışmağa  dəyməz,  əlbəttə  ki,  əgər  on­
lar  hər  hansı  bir  şəkildə  тйэууэп  edilməmiş  faktlara  apar- 
mırlarsa,  məsələn,  məlum  hərəkətin  baş  verməsi  sübut  edi- 
libsə, amma onda ədabtsiz bir şeyin olması sübut edilməyib- 
sə.  Bundan  başqa  e b   real  faktlardan danışmaq  lazımdır  ki,
206
onlar  dinbyicibrin  gözü  qarşısmda  baş  verməsələr  də,  on­
larda  ya  təəssüf,  ya  da  dəhşət  hissi  oyatsınlar.  Biz  buna 
nümunəni  Alkinoyun  Penelopa  üçün  söybdiyi  60  şeirdən 
ibarət  “Apoloqunda”,  Faillin  kiklitik  poemasmda  və  “Oy- 
neyin”147  proloqunda tapa  bilərik.  Hekayə xarakteri əks  et- 
dirməlidir, bu isə о zaman ola bibr ki,  biz xarakterin nədən 
ibarət  olduğunu  bibk.  Xarakteri  bilmək  üçün  birincisi, 
niyyəti  üzə  çıxarmalıyıq,  çünki,  xarakterin  necəliyi  niyyətin 
necəliyi ib  тйэууэп olunur,  niyyətin  necəliyi isə onun məq- 
sədinin necə olmasından  asılıdır.  Buna görə də elmi mövzu- 
da olan nitqbr xarakteri qətiyyən əks etdirmir,  ona görə ki, 
niyyəti  əks  etdirmir.  Sokratm  nitqbri  isə  əksinə,  məhz  beb 
məsəblərə  toxunur.  Hər  hansı  bir  xarakterin  nəticəsi  olan 
hər şey həmin xarakteri əks etdirir,  məsəbn: “danışaraq irəli 
gedırdi”  sözbri  coşqun  və  kobud  xarakterin  olduğunu  gö- 
stərir.  Demək  lazımdır  ki,  indiki  insanlar  тйэууэп  faydanı 
nəzərə  alaraq hərəkət etmirbr,  niyyətə -  prinsipə görə hərə- 
kət edirbr, məsələn:  “тэп  bunu istəyirdim,  ona görə ki,  bu­
nu  daha  yaxşı  hesab  edirdim  və  hətta  т э п   burada  heç  bir 
fayda əldə etməsəm də,  bu эп yaxşısıdır”.  Birincisi,  faydanı 
hesaba almaq  fərasətli adama, ikincisi,  prinsipi  nəzərdə tut- 
maq isə yaxşı adama xas olan şeydir, bu fərasətli adamı  fay­
da  dalınca,  yaxşı  adamı  isə gözəl  olana can atmağa məcbur 
edir.  Əgər  deyibnbr  həqiqətə  uyğun  deyilsə,  onda  Sofokl 
kimi  sözbrin  əsasına  əlavəbr  etmək  lazımdır,  Antiqonanm 
sözbrini  buna  misal  göstərmək  olar.  Antiqona  bildirir  ki, 
ərindən və uşaqlarından çox qardaşmın qeydinə qalır,  çünki 
əri ib  uşaqları həlak olsalar, onların yerini başqa ər və uşaq- 
lar tuta bibr:
Amma, əgər anamla atam Aiddə
gizbnibbrsə,
Artıq heç vaxt qardaşım doğula
bilməz.148
207

---

Əgər  öz  sözbrinin  əsasım  göstərə  bilmirsənsə,  onda 
deməlisən  ki,  dediyin  sözlərin  həqiqətə  uyğun  olmadığını 
yaxşı  bilirsən,  amma  neyləyəsən  ki,  təbiətdən  beləsən,  ona 
göro  ki,  insanlar  inanmırlar  ki,  özünə  faydalı  olmayan  bir 
şeydən  başqa  nəyi  isə  könüllü  eləmək  olar.  Bundan  başqa 
hekayədə ehtiraslardan söz açmaq və onların nəticosində baş 
verən  şeylərə  toxunmaq  lazımdır,  ebcə  də  dinbyicibrə  ma­
lum olan,  ııatiqə və onun rəqibinə aid olan  təfərrüfatlara da 
toxunmaq  lazımdır,  məsələn:  “о,  т э т   acıqlı  baxışla  süzüb 
uzaqlaşdı”.  Ya  da  K ratil149  haqqmda  Esxilin  dediyi  kimi: 
“fışıldayaraq  və  əl-qolunu  əsdirərək”,  belə  ifadələr  inandı- 
rıcıdır, çünki dinləyicibrə məlum olaıı onlara məlum olmay- 
anın əlamətidir.  Bu qəbildən olan çoxlu misalları Homerdən 
do götürmək olar, məsələn:
Belə danışırdı. Qarı iizünü əlbri ilə örtmüşdü.150
Həqiqətən  də,  adamlar  ağlayanda  üzbrini  olbri  ib 
örtürbr.  Özünü  məlum  xasiyyətli  adam  kimi  göstər  ki,  din- 
byicibr sənə məhz  beb adama  baxan  kimi  baxsınlar,  rəqibə 
isə  əksinə,  amma  bunu  gözo  çarpdırmadan  etmək  lazımdır. 
Bunun  çətin  olmadığım  biz  ondan  görürük  ki,  birisi  bizim 
yanımıza  xəbərb  gələndə  hətta  (tamam  tanımadığımız  haq­
qmda) bizdə müəyyən təsəvvür yaramr.  Nitqin bir çox yerb- 
rində  hekayə  damşmaq  lazımdır,  amma,  bozən  əvvəlində 
damşmaq lazım deyil.
Xalq  yığmcaqlarında  söylənən  nitqbrdə  hekayo  az 
olur,  ona  görə  ki,  heç  kəs  gələcəyi  danışmır,  amma  hekayə 
olanda  da  ancaq  keçmişə  aid  olur  ki,  dinbyici  onu  ya  mə- 
zəmmət,  ya  da  təriflə  yada  salaraq  gəbcək  haqqmda  daha 
yaxşı  düşünsünbr;  amma,  bu  halda  natiq  öz  üstünə  sadə 
məsbhətçi  vəzifəsini götürmür.  Əgər  natiqiıı  dediyi  həqiqətə 
uyğun  görünmürsə,  o,  e b   həmin  dəqiqə  öz sözbrini  əsaslan- 
dıracağma  söz verməli  və  bunu dinbyicibrin  arzuladığı  şəx- 
sin  qarşısında  şərh  etməlidir,  məsəbn,  Karkinin151  “ Edip” 
əsərindəki  İokasta,  onun  oğlunu  axtaranın  suallarına  həmi- 
şo vədbrb cavab verir. Sofoklun Qemonu da beb edir.152
208
17,  Nitqin  üçiincü  hissosinin  (siibut  etrmnin)  analizi.  -   Xalq 
qurşısmda  v<>  məhk.nnMərdə  söyhnm   epideyktik  nitqhrdə 
sübutları haradan М л  etmak 
vj
 necə qurmaq lazımdır?
İnandırma  üsulları  apodiktik  xarakter  daşımalıdır. 
Mübahisə  dörd  nöqtəyə  toxuna  bildiyi  üçün,  sübutları 
mübahisəli  nöqtəyə  yönəldərək  sübut  etmək  lazımdır,  məsə- 
bn,  əgər  nəyinsə  həqiqotən  baş  verib-verməməsino  görə 
mübahisə  gedirso,  onda  mohkəmə  çəkişməsi  zamanı  bütün 
siibutları  imkan  daxilindo  bu  nöqtəyə  yönəltmək  lazımdır; 
əgər ziyanın  həqiqətən  toxunması haqqında mübahisə gedir­
so,  onda  sübutlar  da  buna  yönəldilməlidir;  əgər  mübahisə 
törodibn  hərəkətin  mühümlüyünə,  ya  da  ədabtli  olduğuna 
toxunursa,  onda  burada  həm  də  bu  faktın  baş  verməsinin 
dəqiq olub-olmamasını da nəzərə almaq lazımdır.  Bu zaman 
yaddan  çıxarmaq  lazım  deyil  ki,  ancaq  beb  mübahisə  za- 
manı rəqibbrdən biri zəruri olaraq şərəfsiz olur, ona görə ki, 
burada  bilməməzlik  günah  sayıla  bilməz  (bu ancaq  о  halda 
ola  bibr  ki,  noyin  iso  odabtli  olmasına  münasibətdə  rəylər 
üst-üstə  düşməsin).  Beblikb,  bu  məsəbdə dayanmaq  lazım- 
dır,  о  biribrində  iso  yox.  Epideyktik  nitqbrdə  gözəl  və  fay- 
dalı  olan  şeybrin  qiyməti  əksər  hallarda  şişirdilir.  Faktlann 
özü  inam  doğurmalıdır,  ona  göra  ki,  onlara  münasibətdə 
nadir halda sübutlar gotirilir  əlbətto, onlar həqiqətə uyğun 
olmayanda, ya da onlar başqa şoxsə aid edibndə.
Xalq  qarşısında  söybnən  nitqbrdə  mübahiso  nəyin  isə 
olmayacağı,  ya  da  natiqin  məsbhət  verdiyi  şeyin  olacağı, 
amma  onun ya ədabtsiz,  ya faydasız olacağı,  ya da  о  qədər 
də  mühüm  olmayacağı  barəsində  ola  bibr.  Bu  zaman  rəqi- 
bin sözügedən işə aid olmayan hor hansı şeydə yalandan isti- 
fada  edib-etmədiyini  do  nəzərə  almaq  lazımdır,  beb  ki,  bu 
onun  başqa  hallarda  yalan  dediyinə  sübut  olur:  misallar 
xalq  qarşısında  söybnon  nitqbro  xasdır,  entimemalar  isə 
məhkomə  nitqlərinə.  Birincibr  gələcəyi  nəzərdə  tutduğu 
üçün  misalları  keçmişdəıı  gətirmok  lazımdır,  ikincibr  isə
209

---