Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008

rikada bir çox istifadə olunan məntiqi sübutohmmalarla yanaşı, 
entimemanm da inandırmamn ritorik vasitesi,  yeni  sillogizrain 
olduğunu qeyd edir.
Mahiyyətt -   Aristotelin  nəşrlərində  qebul  oiunmuş  məna 
variant]  -  «söma»,  yeni «cisim»dir,  bununla bele  hesab olunur 
ki, elyazmada söhbət «rhöma»  (=e), yəni  «güc»dən gedir.  Yu- 
nanlar çox  vaxt  felsəfı,  estetik ve  etik kateqoriyalarm cismani 
mahiyyətli  olduğunu  düşünürdüler.  Məselən,  Ksenofont  «Ki- 
negetina»  əsərində  «xeyırxahlığm  cisrni»  haqqmda yazır.  Pla- 
tonun  «Böyük  Hippi»  əsərində  de  «mahiyyet  cisimi»  ifadesi 
getirilir.
3. Areopaq -  Afmada en ağır cinayət işləri üzre ali məh- 
kemə  orqamdır.  Bu  ad  keçirilen  iclaslann  yerine,  yeni  «Ares 
təpəciyi»nə göre verilmişdir.  Areopaqm  üzvlüyünə hər bir kes 
ömürlük  seçilirdi.  E.ə.  462-ci  ilde,  Efialtın  islahatından  sonra, 
öz  əw əlki  siyasi  nüfimmu  itirmişdir.  Orator  Femistıy  xeber 
verir ki,  burada  çox  uzun-uzadı  damşmaq  qadağan  idi.  Platon 
da  məlumat  verir  ki,  «mehkeməde  çıxış  edeni  rəqib,  bir  de 
oxunan iddianm dəqiq metni mehdudlaşdınrdı».
4. Sillogizm haqqmda bax.: qeyd2.
5.  Bax,:  «Topika»,  I,  2,  101a,  30-32;  burada  deyilir ki, 
«sübutolumna sənəti fikir mübadiləsi üçün zəruridir», xüsusilə 
«digerleri ile ünsiyyətde darken, kütlə reyini nəzəre aiarken».
6.  Proklun,  Platonun «Kratil» eserine  münasibetini bildı- 
rən yazılarmda oxuyuruq ki,  «Aristotel ve  sofistler hesab edir- 
ler  ki,  yalnız  ritorika  və  yalnız  dialektika  nəyisə  seçmək  ve 
nəyise tekzib etmək qadirindədirlər».
7.  Bax.:  orator Isokratm  ritorik  sənət  haqqında  qeydləri- 
nə:  bu  senet  «bütün  digər  sənətler  içərisində  ən  ciddisidir, 
çünki o, cisim yox, ruh üçün en vacib olanı  seçə bilir; ritorika* 
dan başı çıxan adamlar,  daha çox ritorikanı  öyrənib tehlil edən 
filosoflan beyenip>.
8.  Dialektika  və  sofistikam  müqayisə  edən  Aristotel 
«Metafizika» eserinde  bele yazır:  «Sofistika ve  dialektika fəl- 
səfeyə  aid olan saheleri  ilə məşğul olur, lakin sonuncu dialek- 
tikadan öz qabiliyyetin xarakteri,  sofıstikadan ıse -  seçdiyi in-
218
kişaf yolu  ilə  ferqlənir.  Dialektika,  müdrikiik tərəfindən  öyrə- 
nilən  obyektlerin təhlilində  bir cehddir,  sofistika  isə  -  yalanc; 
müdriklik, yeni yalancı zekadır».
II
9.  Plutarx,  iki  oratoru,  yeni  Demosfeni  və  Fokionu 
müqayise  ederkən,  deyir  ki,  birincisi  çox  görkəmli,  ikincisi ~ 
çox  qabiliyyetli  olmuşdur.  Fokion,  dinləyiciləri  özüne  hom 
nitqin  gücü,  hem de yaşamaq terzilə,  saflığı  ile  cəlb  edirdi;  o, 
başa düşürdü ki, «inandığın adanun birce sözü, birce işarəsi bir 
çox  gurultulu,  uzun-uzadı  sözlərdən  üstündür»  (Плутарх. 
Сравнительные жизнеописания в трех томах.  т.Ш,  «Демос­
фен», X, М.,  1964).  Evripidin qəhrəmanı Hekuba da, bacanqh 
natiq  olan  Odisseyə  müraciet  ederkən,  daıuşan  adamm  nece 
şəxsiyyət olmasının  əhemiyyətini  vurğulayır-  məharətli  sözlə" 
artıqdır, axı sen yunanların qelbini öz baçanğı ile ele ala bılər- 
sen.  Eyni  sözün  çekisi  müxtelif oiur,  əger  bu  sözü  adı  bir in 
san,  ya  da  kübar  dese  (Плутарх.  Сравнительные  жизнеопи­
сания  в  трех  томах,  т.Ш  («Демосфен»,  X)  М.,  1964).  Evri­
pidin  bedii  qəhremanı  Hekuba,  baçaııqlı  natiq  olan  Odısseyə 
müraciet edir,  çıxış  edenin  şexsiyyet  olması  zəruretini  vurğu- 
layır:
Söziin gözelliyi ile yox, öz meharətinle sen
yunanların qelbinə yol tapacaqsan
Kimliyı bilinrneyenie kübar olanın nitqi
Bir cüre seslene bilmez.
10.  İstəklər haqqmda  Aristotel  «Ritorika»nm  ikinci  kita 
bmda söhbet açır.
11.  Aristotel  bu  tikri  defələrlə  vurğulayırdı.  «Nikomax 
etika»smda o, siyasəti en  iimumi,  «arxitektonik»  elm  sayır,  bu 
elme  xidmət  eden  strategiya,  iqtisadiyyat,  ritorika,  bır  də  «en 
çox istenilen qabiliyyetlərdir».
12. İstiqamətləndirmə (yunanca epa göge) eslində  induk- 
siyamn özüdür; konkret hallar esasmda ümumi  netice  çıxanhr: 
induksıya haqqmda bax:  «Birinci analitika» (II, 23).
219

---

M isal xüsusi  haldan  irəli  gelən  xüsusi  neticəni  mürnkün 
edir.  Misallar  vasitesile  sübutolunma  haqqında  bax:  «Birinci 
analitika», II, 24.
Entimema və sillogizmin  qarşılıqh  əlaqəsi  haqqında bax 
qeyd 2.
13. Bax.: «Birinci analitika», II, 23, 24.
Başqa yerde Aristotel biliklər esasında qurulan təlim pro- 
sesini  izah  edərken,  bir  sıra  eqli  nəticelərə  müraciət  etməyi 
iazım  bılir:  hemin  ifadeler  ya  sillogizm,  ya  da  induksiya  olur 
(natiqlik  senetinde  də  bu  cür  ifadelərdon  istifadə  edirler),  bu 
zaman natiqler ya misallar əsasında (hemin misallar induksiya 
növü olur),  ya da entimema vasitəsile  (bunlar isə  sillogizmdir) 
auditoriyanı  inandırmağa  çaiışırlar  («ikinci  analitika»,  I,  1, 
7 1 a).
14. «Topika», 1,20. Bax.: qeyd  12
15.  «Metodika»  əseri  bu  güno  gelib  çıxmayıb.  Laertli 
Diogen Aristotelin əsərlər siyahmda «Metodika»nm 8 kitabdan 
ibaret olduğunu qeyd edir (V, 23).
16.  Sokrat  (e.ə.  469-399)  -  Afinali  filosof,  heqiqetin 
esaslandmlmasmm  dialektik  üsulunun  (sual  -  cavab  şeklində) 
banisi.  Yazı  əsərleri  olmayib;  onun  fəaliyyəti  ve  söhbetləri 
şagirdi Platonun yazdığı dialoqlarda, bir do Ksenofontun «Xati- 
rəlerinde» öz eksini tapmışdır.
Platon  «Sokratm  apologiyası»,  «Kriton»,  «Fedon»  eser- 
lerinde  Sokratm  öz məhkəmesində  söylədiyi nitqi  (o,  məhkə- 
məyə  gencləri  guya yoldan çıxardığına, qedim Allahlara  inan- 
madığına və yenileri icad etdiyinə göre cəlb  edilmişdir) bir de 
edam avağı son anlan təsvir etmişdir.
Kall,  Hipponikin  oğlu  -   sofıstlərdən  bir  şey  öyrənmek 
üçün xeyli pul xerclemiş dövl&tli AfLna vətəndaşı. Bunun admı 
Platon da qeyd edir («Sokratm apologivası», «Kratil»).
17. Doriyey —
 Rodoslu Diaqor adli  atletin oğlu,  sonuncu- 
nu  Pindar  vesf etmişdir.  Olimpiya  oyunlannda  Doriyey  (hem 
pankratiast kimi, hem  de  diger növ yanşlannda)  üç  defe qalib 
gəlmişdir.  Afmahlar  onu  esir  tutsalar  da,  sonradan  hörmetli 
şexs  olduğuna  görə  azadlığa  buraxdılar.  Olimpiyada  Dıaqor,
220
Doriyey  və  onun  qardaşlan  şerefınə  ucaldılmış  abidəlerindən 
Pavsani xəbər verır.
18. «Birinci analitika», I, 8.
19.  Yunanca  «tecmar»  hem  «işare»  ve  yaxud  «elamət», 
həm  de  «yekun,  məqsed»  menasım  bildirir;  «peras»  isə  həm 
də «son, serhed» demekdir.
20. Bax.: «Birinci analitika», II, 27 (entimema haqqmda).
21.  Burada Sirakuza tiranı Böyük Dionisi nezerde tutulur 
(e.e.  431-367).  Surakuza  tiranlan  Böyük  ve  Kiçik  Dionisiler 
haqqmda Plutarx  yazmışdır  («Dionun  heyatmm  tesviri»).  Pla­
ton  «Qanunlar»  dialoqunda  «tiraniyalı  insan»  növiinü  tesvir 
edir.
Pisistrat (e.e.  IV-ci esrin ikinci yansi) -  Afina tiram (So- 
lona  da  qohumluğu  çatırdı).  Plutarx  Pisistratm,  hiylə  işledib 
Afinalılardan şexsi mühafizeye  icaze aldığından damşır.  «Şəx- 
si  qarovulçuları  lazım  olduğu  qeder  yığandan  sonra,  axır  ki, 
Akropolu ele keçirmişdir;  xalq ise bu emellere bigane qalmış- 
dır».
Feagen, Meqara tiranı (e.e. VI-cı esr); yoxsullann müda- 
fıesinə qalxaraq, hakimiyyeti ele keçirir (Bax.: Aristotel.  «Po- 
litika», V, s).
22.  Apodiktik  (yunanca  apodeicticos)  -   inandıncı  (men- 
tiqde  neyinse  tam  ve  şeksiz-şübhesiz  zeruriliyini  tesdiqleyen 
mühakimelere deyilir).
23.  Bax.:  «Topika»,  I,  1,  14,  III,  5.  Müxtelif elmlerde, 
yalmz özünemexsus xasselere arxalanıb,  sübutayetirme yollan 
haqqmda bax.: «Birinci analitika», I, 30.
3
24.  Epideyktik nitq  -  xüsusi  hadise  haqqmda  söylenilen 
temteraqlı nitq.
25. A xill, Peley ve Fetidamn oğlu, Homerin «İliada» əse- 
rinin baş qehremanı.
Patrokl -  Menetinin oğlu,  Troya yaxınlığında Hektor te- 
rəfmden  öldürülmüş  Axillin  dostu.  «İliada»  eserinde  (XIX, 
401-418),  Axillin  atlanndan  biri,  ölmez  Ksanf,  insan  dilinde 
Axillin ölümü haqqında qabaqcadan xeber verdi:
221

---