Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008

Üçüncüsü,  sualı  vermək  о  vaxt  münasib  olur  ki,  onun 
köməyi ilə  rəqibin özü-özünə zidd olduğunu və paradoks bir 
şey dediyini göstərmək mümkün olsun.
Dördüncüsü,  rəqib suala  başqa cür cavab verə  bilməy- 
ib  ancaq  sofist  sayağı  cavab  verəndə,  məsələn,  əgər  o,  belə 
cavab  versa:  “həm  var,  həm  də  yoxdur”,  “Bu  həm  belədi, 
həm  də  belə  deyil”,  “qismən  hə,  qismən  yox”,  onda dinləy- 
icilərdə  təəccüb yaranır, elə bil o,  nə  demək  lazım olduğunu 
bilmir.
Başqa hallarda sualdan istifadə etmək lazım deyil, ona 
görə  ki,  əgər  rəqib  sual  qarşısında  dura  bilərsə,  onda  sualı 
verən  uduzmuş  kimi  görünəcək,  belə  ki,  dinləyicilərin  hazır 
olmadığı  halda,  çox  sual  vermək  mümkün  deyil.  Məhz  bu 
səbəbdən  entimemalara  mümkün  qədər  yığcam  görkəm 
vermək lazımdır.
İkimənalı  suallara  ayrı-ayrılıqda  cavab  vermək  lazım- 
dır,  amma yığcam şəkildə yox, ziddiyyətli suallara isə cavab 
verərkən  ziddiyyətləri  dərhal  cavabla  izah  etmək  lazımdır, 
həm  də  bunu  rəqib  növbəti  sualı  verməmiş,  ya  da  sillogizm 
qurmamış etmək lazımdır,  çünki nitqin  hara yönəldiyini ba- 
şa  düşmək  çətin deyil.  Bu,  eləcə  də  suallarm  həlli  haqqmda 
hər  şey  bizə  “Topikdən” 169  aydmdır.  Əgər  sual  nəticəyə 
doğru aparırsa,  bu  zaman  səbəbi  göstərmək  lazımdır,  məsə- 
lən,  Sofokl  400-lər  şurasmm  təsis  edilməsinə  şuranm  başqa 
üzvləri kimi onun da razı olması  haqqında  Pisandrm170 sua- 
lma  müsbət  cavab  verib.  “Məgər  sizə  elə  gəlmirdimi  ki,  bu 
pisdir?” - “Bəli, gəlirdi”  - “Məgər sən belə olan halda pis ho- 
rəkət  etmiş  olmursan?”  -  Sofokl  cavab  verir:  “Bəli,  amma 
bundan yaxşı hərəkət edə bilməzdim”.  Sofokl efor171  olduğu 
dövr  üçün  hesabat  verən  zaman  başqalarının  həlak  olması- 
nın ona ədalətli görünməsi sualına  bir lakoniyalı kimi cavab 
verir:  “Bəli”.  Ona  sual  verirlər:  “Məgər  sən  də  onlarla  eyni 
bir  şeyi etmirdin?” -  lakoniyalı cavab verir:  “Bəli”.  “Bəs on­
da  sənin  də  ölməyin  ədalətli  deyilmi?”  -  “Əlbəttə  ki,  yox, 
çünki  onlar  ona  görə  belə  hərəkət  edirdilər  ki,  bunun  üçiin
214
pul  almışdılar,  mən  isə  buna  görə  deyil,  əqidəmə  görə  belə 
etmişəm” .  Buna  görə  də  nəticədən  sonra suallar  vermək  la- 
zım  deyil,  nəticənin  özünü  də  sual  formasına  salmaq  lazım 
deyil,  əlbəttə  ki,  əgər həqiqət əhəmiyyətli dərəcədə  bizim  tə-
rəfımizdə deyilsə.
Zarafatlara  gəldikdə  isə,  onlar  göründüyü  kimi  müza- 
kirələrdə172  тйэууэп  yer  tuturlar,  Qorqinin  dediyi  kimi, 
düşmənin  ciddiliyini  zarafat  ib,  zarafatı  isə  ciddiliyin  kö- 
məyi  ilə dəf etmək  lazımdır.173  Bu  düzgün bir  fıkirdir.  “Po- 
etikada” 174 biz artıq demişdik ki, пэ qədər növ zarafat var və 
onlardan  hansı  azad  adam  üçün  yararlıdır,  hansı  isə  yox, 
omm  üçün  ki,  hər  kəs  ona  yarayan  şeyi  seçsin.  Ironiya  təl- 
xəklikdən175  daha  alicənab  xarakterdə  olması  ilə  seçilir, 
çünki,  birinci  halda adam zarafata  özünə görə  əl atır,  təlxək 
isə bunu başqalarına görə edir.
19.  Nitqin  dördüncü  hissəsi  olan  nəticənin  analizi.  -   Nəticmin 
bölündüyü dörd hissə və onların analizi.
Epiloqun tərtibi zamam  natiqə lazımdır:  birincisi,  din- 
ləyicilərdə özünə qarşı yaxşı, rəqibinə qarşı isə pis rəğbət ya- 
ratmaq,  ikincisi,  həm  şişirtmədən,  həm  də  kiçiltmədən  isti- 
fadə  etmək,  üçüncüsü,  dinləyıcilərin  ehtiraslarını  alovlan- 
dırmaq,  dördüncüsü,  nitqin пэуэ  görə  söyləndiyini yada  sal­
maq.
Madam  natiq  özünün  haqq,  rəqibinin  isə  nahaq  ol- 
duğunu göstərib,  onda,  o.  tamamilə təbii şəkildə elə bu ruh- 
da davam edərək  tərifləyir, töhmətləyir və nitqinə son  haşiy- 
э1эг  vurur.  Natiq  ikisindən  birini  sübut  etməlidir:  özünün 
dinləyicilərə  münasibətdə,  ya  da  ümumiyyətlə  yaxşı  adam 
olduğunu və ya onun rəqibinin dinbyicilərə münasibətdə, ya 
da ümumiyyətb pis adam olduğunu.
Dinbyicibrdə hansı vasitə və üsullarla rəğbət və əhval- 
ruhiyyə  yaratmaq  haqqmda  biz  daha  əvvəl,  insanları  yaxşı 
və  pis  şəkildə  təqdim etməyin üsulları  haqqında danışarkən 
demişdik.176  Bunu etdikdən sonra,  təbii olaraq уa şişirtmək,
215

---

у a  da  kiçiltmək  lazımdır,  çünki,  faktlarm  əhəmiyyətini  qiy- 
mətləndirməyi nəzərdə tutursansa,  onda  onların  baş verdiy- 
ini  təsdiq  etməlisən,  axı  cismılərin  böyüməsi  də  əvvəlcədən 
mövcud  olmuş  xassədən  irəli  gəlir.  Böyütməyi və  kiçiltməyi 
nəyin köməyi ib  edilməsinə gəldikdə isə bu məsələ haqqında 
daha əvvəl toplarda177  ızah etmişdik.  Faktların  necəliyini və 
пэ  qədər  vacibliyini  aydmlaşdırandan  sonra  dinləyicilərdə 
mərhəmət, dəhşət, qəzəb, nifrət, həsəd, rəqabət və düşmənçi- 
lik  kimi  hissləri  oyatmaq  lazımdır.  Buna  aid  də  daha  əvvəl 
toplar178  göstərilib.  Beblikb,  daha  əvvəl  deyiləni  yaddaşda 
təzəbmək qalır.  Bunu  bəzilərinin məsləhət  gördüyü  kimi  gi- 
rişdə  etmək  lazımdır,  arrnna  bu  məsləhət  əsassızdır,  çünki, 
onlar  rahat  anlansm  deyə,  eyni  şeyi  tez-tez  təkrar  etməyi 
məsbhət  görürlər.  Beləliklə,  girişdə  nəyin  müzakirə  olun- 
duğu aydm olsun deyə vəziyyəti izah etmək lazımdır, nəticə- 
də  isə işin  nəyin  əsasmda  sübut  olunduğuna  yekun  vurmaq 
lazımdır.  Natiq  sözünü  başlayanda  deməlidir  ki,  o,  söz ver- 
diyi  şeyi  edib,  ona  görə  də  o,  nəyi  sübut  etdiyini  və  niyə 
sübut etdiyini deməlidir;  bu zaman öz sözlərinb rəqibin söz- 
lərini  qarşı-qarşıya  qoyaraq  ya  eyni  bir  predmet  haqqmda 
hər  iki  rəqibin  dediyini  müqayisə  etməlisən,  ya  da  birbaşa 
ziddiyyət  yaratmadan,  məsələn,  belə  deməlisən:  “O,  buna 
münasibətdə filan cür deyib, mən isə bu cür demişəm və filan 
şeyə  görə  belə  demişəm”.  Ya  da  ironiyadan  istifadə  edərək 
belə demək olar:  o, filan-filan dedi, mən isə bunu dedim, ag­
ar  о, filam  deyil,  bunu sübut etsəydi,  пэ edərdi?” Ya da beb 
sual  vermək  olar,  məsələn:  “Mənim  üçün  sübut  etməyə  пэ 
qaldı?”  Ya  da:  “Mən  nəyi  sübut  etdim?”  Nəticəni  ya  belə -  
müqayisə  yolu  ib,  ya  da  təbii  yolla  -   dediyimiz  kimi,  şəxsi 
dəlilbri sadaladıqdan sonra,  lazım gəlsə,  rəqibin də dəlilbri- 
ni sadalamaq yolu  ilə almaq  olar.  Sonda  bağlayıcısız  fraza- 
lar  işbtmək  daha  uyğundur  ki,  bu  nitq  deyil,  nəticə  olsun, 
məsələn:  “mən  dedim  ”,  “siz  eşitdiniz”,  “iş  sizin  əlinizdə- 
dir”, “hökmü çıxarın”.
216
Qeydlər
RİTORİKA 
Birinci kitab
«Ritorika»  eserini  yunan dilinden rus  dilinə N. Platonova 
terefinden  tercüıne  edilmişdir  (Бах.:  Аристотель.  Риторика. 
Пер. с греч. Н.Платоновой. Спб.,  1894).
I
1.  Dialektika (yunanca  «dialegomai»  -  «söhbet  edirem», 
«danışıram») — söhbetetmə ve mühakutıə üsuluna əsaslanaraq, 
obyektiv həqiqətin axtanşına yöneldilmişdir. Platon «sual verib 
cavab  tapana»  dialektik  deyirdi  (Bax.:  rusca  neşrine:  Platon. 
Əserler.  Üç  cildde.  A.F.Losev  və  V.F.Asmusun  redaktəsilə. 
М.,  1968).
Dialektikanı adətən sofıstik mübahiseye -  yeni  sofıstika- 
ya —
 qarşı qoyurlar.  «Fedr»  əsərinde  Platon yazır ki, dialektika 
seneti  «insan  qelbinde  hem  deyən,  hem  eşidən  üçün  faydalı 
olan ifadeləri yaradır ve möhkəmiəndirir:  bu  ifadeler faydasız 
deyil, çünki onlar diger insanlarm qolbinde ekssəda olaraq yeni 
ifadəler yaradır ki,  bu da söz toxumunu 
ə b ə d ile ş d ir iD >  
(Platon. 
Fedr,  277a).  Ritorika hem də  dialektikamn  qanunlarmı,  dinle- 
yicini və yaxud həmsöhbəti inandırmaq və yaxud deyileni tək- 
zib etmek yolunda  istifadə edilir.  Aristotel  elmlərin ümumiliyi 
ideyasını  dofələrlə  vurğulayır,  göstərirdi  ki,  burada  «bir  çox 
şeylerin  bir olması» mümkündür.  Dialektika,  «bir çox  elmlare 
aidiyyatı  olduğu üçün, mehz belə  «ümumi» elmlerdən bıridir» 
(«İkinci  analitika»,  II,  11,  77a)  (Bax.:  Aristotelğ.  Analitika
pervaə i vtoraə.  М.,  1952).
2.  Entimema  (yunanca  «enthymema»  -  «ağlımda»,  «nə- 
zerimde olan» demekdir) -  tam şekildə ifade olunmamış mən- 
tiqi sillogizm;  müəyyen bir hissəsi burada yalnız nəzerdə tutu- 
lur.  Bu mentiqi  eqlinəticəde  neticenin  strukturu  mühakiməle- 
rin strukturuna uyğun gelir. Demetri hesab edir ki,  entimema - 
«müəyyən ritorik əqlinətico», yəni sillogizmdir. Anstotel, rito-
217

---