Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008

siibut  edir,  giriş  və  nəticə  isə  heç  nəyi  sübut  etmir,  nəticə 
ancaq yada  salır.  Əgər  belə  bölgünü götürsək,  onda  Feodo- 
run  şagirdlərinin  etdiyini  eləmək  lazım  olacaq:  şərhi 
(dtegesis)  nəticədən  (epidiegesis)  və  ilkin  siibutetmədən  və 
son  sübutetmədən  ayırmaq.  Hər  hansı  xüsusi  bir  ad  qoyan 
zaman  bunun  üçün xüsusi  termin  təyin  etmək  lazımdır,  əks 
halda termin boş və cəfəngiyyat olacaq.  Məsələn, Likimni121 
öz  “Ritorika”  əsərində  “müdaxilə'\  “sapma”,  “budaqlan- 
nıa”  kimi  terminlərdən  istifadə  edərək  məhz  belə  hərəkət 
edir.
14,  Nitqin  birinci  hissəsi  oJan  girişin  analizi.  Girişin  melodiya 
ilə  müqayisəsi.  -   Epideyktik  və  məhkəmə  nitqbrinə,  difı- 
rambik,  epik,  tragik va kom ik əsərhra giriş.  - Bütün qəbil- 
dən olan əsərlər üçün ümumi olan başqa növ girişbr,  onla- 
rm  məzmunu  nadan  ibarətdir  və  bu  zaman  hansı  məqsəd 
güdülür?
Beləliklə,  poetik  əsərdə proloq,  fleytada çalınan  musi- 
qidə prelüd  olduğu kimi  giriş (prooimion) nitqin başlanğıcı- 
dır.  Bütün  bu  hissələr  başlanğıc  olııb  sanki  sonradan  gələn 
üçün yol açırlar.  Prelüd  epideyktik nitqlərdəki girişə bənzəy- 
ir,  ona görə ki,  fleytaçılar  bütün pyesdə çala  bildikbrinin эп 
yaxşısmı  əvvəldə  çalaraq  preliiddə  birbşdirirbr;  epideyktik 
nitqbrdə də beb etmək  lazımdır, yəni, sübut etmək istədiyin 
hər  şeyi  tez  şərh  etmək  və  əlaqəbndirmək  lazımdır.  Bunu 
hamı  eb  belə  də  edir.  Buna  nümunə  kimi  İsokratın  “Yele- 
naya” yazılmış girişini  göstərmək olar,  çünki,  Yelena  ib  eri- 
stik  mühakiməbr  arasında  ümumi  olan  heç  bir  şey  yox- 
dur.122 Bununla beb, əgər giriş nitqin ümumi  məzmunundan 
kənara  çıxırsa,  onda  bunun  da  faydası  nitqin  eyni  cür  ol- 
mamasıdır.  Epideyktik  nitqbrin  girişi  tərif,  ya  da  məzəm- 
mətdən  ibarət  olur,  məsəbn,  Qorqı  oliınpiada  nitqində  beb 
demişdi:  “Ey  bir  çoxlarınm  yanmda  hörmət  qazanmış  ellin 
kişibri”123, çünki, o,  ictimai yığıncaqları təşkil  edənbri tərif- 
ləyirdi.  İsokrat  isə  onları  ona görə  məzəmmət  edirdi  ki,  on­
lar  fiziki  məziyyətləri  mükafatlarla  şərəfbndirdikbri  halda,
198
mənəvi məziyyətbri olan adamlar üçün heç bir mükafat təy- 
in etməyibbr.124 Giriş məsləhətdən də ibarət ola bibr, məsə- 
bn:  “yaxşı  adamlara  hörmət  etmək  lazımdır,  e b   buna  görə 
də,  o,  özü  Aristidi125  torifləyir,  ya  da  eb  adamlara  hörmət 
etmək lazımdır ki, onlar məşhur deyilbr və pis adam da dey- 
ildirbr,  amma  yaxşı  adam  olduqları  halda  tamnmayıblar, 
eb Priamın oğlu Aleksandr kimi. -  müəllif bu yolla məsbhət 
verir.
Girişin  məzmununu  məhkəmə  nitqbrinin  girişindən, 
yəni birbaşa dinbyicibrə müraciətdən  götürmək  olar,  əlbət- 
tə,  əgər söz nə isə çətin,  ya da  hamıya  məlum olan bir  şeyin 
xahişindən gedirsə, məsələn, Xeril beb girişlə başlayır:
Indi, hər şeyi bölüşdürəndən sonra.126
Beblikb,  epideyktik  nitqbrə  giriş  bunlardan  ibarət 
olur:  tərifdən,  məzəmmətdən,  inandırmadan,  fikirdən,  çə- 
kindirmədən,  dinbyicibrə  müraciətdən.  Bu  “prelüd”  nitqin 
məzmunu  ib   ya  bağlı  olmalıdır,  у a  da  ona  yad  olmalıdır. 
М эЬкэтэ  nitqlərinə  gəldikdə  isə,  demək  lazımdır  ki,  onlar 
dramatik  əsərbrdə  proloq  və  epik  əsərlərdə  isə  müqəddimə 
kimi əhəmiyyətə malikdirbr.
Diflrambik əsərbrin girişi isə epideyktik nitqbrin girlş- 
brinə bənzəyir, məsələn:
Sənə, sənin bəxşiş və qənimətinə görə.127
Epik  əsərlərdə  giriş  nitqin  məzmununun  göstəricisidir 
ki,  dinbyicibr  sözün  nədən  gedəcəyini  əvvəlcədən  bilsinlər 
və sonra çaşıb qalmasınlar,  beb ki, qeyri-müəyyənlik adamı 
aldadır.  Əgər  birisi  nitqin  əvvəlini bir  növ dinbyicinin olinə 
verirsə,  onda,  o,  bununla  nitqə  nəzarət  etmək  imkanını  da 
verir.  Buna görə də deyirbr:
Oxu ilahə, qəzəb haqqmda.128
Və:
Muza, о təcrübəli kişi haqqında тэп э de.129
Və:
Mənə onu da de ki, böyük savaş Asiyadan песэ
199

---

Avropaya keçdi.no
Tragiklər də dram haqqmda məlumatı girişdə deyirlər, 
bəziləri isə bunu Evripid kimi dərhal, bəziləri isə Sofokl kimi 
arada deyirlər:
Mənim atam Polib olubJ31
Komiklər də  belə  edirlər,  çünki  girişin  özünə  xas  olan 
zəruri  vəzifəsi  söybnən  nitqin  məqsədinin  necə  olduğunu 
gösiərməkdən ibarətdir,  buna görə də,  əgər iş aydm  və qısa- 
dırsa, girişdən istifadə etmək lazım deyil.
N atiqbrin  istitadə  etdiyi  başqa  giriş  növbri  müəyyən 
üsulları  (iatreymata)  təmsil  edirbr,  onlar  bütün  növlərdən 
olan  əsərlər  üçün  ümumidir;  onlarm  məzmunu  natiqin  öz 
şəxsıyyətindən,  dinbyicinin  şəxsiyyətindən,  işdən,  rəqibin 
şəxsiyyətindən  asılı  olaraq  yaranır.  lttihamm  təsdiqinə,  ya 
da  təkzibinə yardım edən  hər şey -  natiqə,  ya da  onun rəqi- 
binə  aiddir.  Amma,  burada  eyni  cür  hərəkət  etmək  lazım 
deyil:  özünə  bəraət  qazandırarkən  ittihama  aid  olanları  əv- 
vəldə,  ittiham  edsn  zaman  isə  onları  nəticədə  göstərmək  la- 
zımdır.  Nəyə  görə  beb etməyin  lazım  olduğu  tam am ib ay- 
dmdır,  özünə  bəraət  qazandıran  zaman  bütün  maueələri 
aradan qaldırmaq lazımdır, madam öz-özünü məhkəmə qar- 
şısında  qoymağı  nəzərdə  tutursan,  onda  gərək  hər  şeydən 
əvvəl  ittihamı  təkzib  edəsən.  Özün  ittiham  edən  zaman  isə 
ittihamı  sonda  yerbşdirmək  lazımdır  ki,  yadda  daha  çox 
qalsm.
Diııbyicini  nəzərdə  tutan  girişbr  onun  iltifatını  qa- 
zanmaq,  ya  da  onu  acıqlandırmaq  arzusundan,  bəzən  isə 
onun  diqqətini  cəlb etmək,  ya da etməmək  arzusundan  irəli 
gəlir,  çünki,  onun diqqətini cəlb  etınak  həmişə faydalı deyil, 
buna  görə  də  bir  çox  natiqbr  dinbyicibri  giildürməyə  çalı- 
şırlar.  Əgar  birisi  bunu  istəyirsə,  onda  bütüıı  bunlar  dinby- 
icibrin  iltifatma  səbəb  olur,  əgər  natiq  özünii  əxlaqi  cəhət- 
dən  yaxşı  adam  kimi  qəbmə  verə  bilsə,  buna  nail  ola  bibr, 
çünki,  dinbyicibr  belə  adamlara  böyük  diqqətb  yanaşırlar.
200
Dinbyicibr bütün ali şeylərə, şəxsən onlara aid olanlara, qə- 
ribə və xoşagəbn  hər şeyə diqqətlə  yanaşırlar; buna  görə də 
dinləyicilərə  təlqin  etmək  lazımdır  ki,  söhbət  məhz  beb 
predmetlərdən  gedir.  Amma,  dinbyicibrin  diqqəti  cəlb  et- 
mək  arzuolunmazdırsa,  onda  onlara  təlqin  etmək  lazımdır 
ki,  adı  gedən  iş  əhəmiyyətsizdir,  onlara  qətiyyən  dəxli  ol­
mayan,  qəmgin  bir şeydən  ibarətdir.  Amma unutmaq  lazım 
deyil  ki,  bütün  bunlar  birbaşa  nitqin  özünə  aid  deyil  və  işə 
dəxli  olmayan  şeybri dinləməyi  sevən  pis dinləyiciyə aiddir. 
Əgər  dinbyici  beb  deyilsə,  onda  girişə  heç  bir  ehtiyac  yox­
dur, təkcə işi qısa şəkildə şərh etmək lazımdır ki, песэ deyər- 
b r  -  “bədən başa sahib olsun”. Lazım olan vaxt dinbyicinin 
diqqətini  cəlb  etmək  nitqin  bütün  hissəbrinin  üstünə  düşən 
vəzifədir,  çünki,  diqqət  əvvələ  nisbətən  nitqin  bütün  başqa 
hissələrində  daha  tez  zəifləyir.  Bu  səbəbdən,  buna  əvvəldə 
can  atmaq  gülüncdür,  çünki,  onsuz  da  əvvəldə  hamı  daha 
çox diqqətlə dinbyir.  Buna görə də,  yeri gələndə  beb fraza- 
lar  işlətmək  lazımdır:  “Mənə  bir  az  diqqət  verin,  ona  görə 
ki,  bu  iş  məndən  çox sizə  aiddir”  və  “Мэп  sizə e b   dahşətli, 
ya  da elə  qəribə  şey deyəcəyəm ki,  beləsini siz heç  vaxt eşit- 
məmisiniz”.  Bu  yuxulamağa  hazır  olan  dinbyicibrə  Prodi­
kin “öz nitqinə 50  draxmalıq bilik əlavə etdiyini” 132 deməsi- 
пэ bənzəyir. Aydındır ki,  beb üsullar dinbməyən dinbyiciyə 
aiddir,  çünki,  hamı  öz  girişlərində  ya  ittiham  edir,  ya  da 
qorxuları dağıdır, məsəbn:
Hökmdar,  mən  buraya  bərk  qaçaraq  təbsməmi-
şəm.133
Ya da:
Bu qədər müqəddiməbr пэуэ lazımdır?134
Bu  üsula  işi  haqq  olmayan,  ya  da  işi  beb  görünən 
adamlar  da  əl  atırlar, çünki,  onlar  üçün  öz işlərindən  başqa 
hər  şeyə  dayanmaq  sərfəlidir.  Buna  görə  də,  qullar  onlara 
veribn  suallara  cavab vermir,  əsil  məsələnin  ətrafmda  fırla- 
mr və uzun çıxışlar edirbr.
201

---