Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008

Çoxsəsli burulğanın çoxlu guruldayan qozbel
dalğaları,
Köpükdən ağ-appağ, aramsız bir-birinin dalmca
qaçacaq.93
Burada  şair  hərəkət  edən  hər  şeyi  həm  də  canlı  təsvir 
edir, hərəkət isə fəaliyyətdir.
Biz  daha  əvvəl  dediyimiz  kimi94  metaforaları  oxşar 
predmetlər sahəsindən götürməliyik, amma aşkar oxşar dey­
il, fəlsəfədə qəbul  edildiyi kimi,  sərrast ağlın xüsusiyyəti bir- 
birindən  uzaq  şeylərdə  də  bənzərliyi  görməkdir,  məsələn, 
Arxit95 deyirdi ki, hakim və qurbangah eyni şeydir, ona görə 
ki,  ədalətsizliyə  məruz  qalanlar  həm  bunun,  həm  də  onun 
yamna qaçıb gedirbr. Ya da ki, əgər birisi desə ki, lövbər və 
krematra96 eyni  şeydir,  həm bu,  həm də digəri  oxşar  şeylər- 
dir,  amma biri-birindən vəziyyətləri ilə  seçilirlər -  biri yuxa- 
rıda,  digəri  isə  aşağıda  yerbşir.  “Dövlətlər  bərabərləşirdi- 
lər”97  ifadəsində də biri-birindən  çox uzaq  qalan  predmetlə- 
rin  oxşarlığı,  məhz  qüdrətdə  və  üzdə  olan  səthi  bərabərliyi 
qeyd olunur.
Məzəli  ifadələrin  (asteia)  bir  çoxu  metaforalarm  kö- 
məyi  və  dinləyicilərin  aldadılması  vasitəsiylə  əmələ  gəlir. 
Dinləyici  üçün  о  vaxt  hər  şey  aydm  olur  ki,  o,  onun 
düşündüyünə  zidd  olan  пэ  isə  yeni  bir  şey  öyrənsin,  bu  za­
man şüuru elə bil ona deyir:  “Bu necə də doğrudur!  Mən ısə 
yamlmışam”.  Apofteqmlərin  zərifliyi  məhz  ondan  irəli gəlir 
ki,  onlar,  onlarda  bəhs  edilən  şeyi  ifadə  etmirbr,  məsələn, 
Stesixorun  kəlamı:  “cırcıramalar  özləri  üçün  yerdə  oxuy- 
acaqlar”98.  Elə  bu  səbəb üzündən  yaxşı  tərtib  olunmuş  tap- 
macalar xoşagəbndir,  onlar  müəyyən  bilik  verir  və  onlarda 
metaforadan istifadə edilir.  Feodorun  “yenı  bir  şey demək” 
(to caina legein) ifadəsi də buraya aiddir; bu о halda olur ki,
о  zaman  fikir  paradoksal  olsun  və  Feodorun99  dediyi  kimi 
əvvəlcədən  bərqərar  olmuş  гэуЬ uzlaşmasm  (eynib zarafat- 
larda  dəyişdirilmiş  sözbrin  istifadəsi  kimi);  hərf və  sözbrin
190
yerdəyişməsinə  əsaslanan  zarafatlar  da  eyni  təsiri  göstərə 
bibr, çünki, burada da dinləyici yamlır. Şeirbrdə də eyni şey 
olur,  çünki  onlar  dinləyicinin  nəzərdə  tutduğu  kimi  bitmir, 
məsələn:
O, gedirdi, ayağmda don vurmuş yerləı olsa da.100
Dinləyici  gözbyirdi  ki,  ayağmda  don  vurşmuş  yerbr 
deyil,  səndəllər  deyibcək.  Beb  ifadəbr  tələffüz  edibndən 
dərhal  sonra  anlanmalıdır.  Sözbrdə  hərflər  dəyişdirilən  za­
man  isə  danışan  dediyini  deyil,  təhrif  edilmiş  sözlərdən 
almmış  mənam  deyir,  məsələn,  Feodorun  kifared  Nikona 
dediyi sözlər bebdir:  “səni dünyaya frakiyalı qadm gətirib”. 
Feodor  özünü  eb   tutur  ki,  elə  bil  deyir:  “bu  səni  narahat 
edir”  və  bununla  dinbyici  aldamr,  çünki,  əslində  o,  tamam 
başqa şey deyir. Buna görə də bu fraza onu başa düşənə ləz- 
zət  verir,  amma  Nikonun  frakiyah  olmasmı  bilməyən  üçün 
bu  fraza sərrast  görünməyəcək.102  Daha bir  fraza:  “sən onu 
məhv etmək istəyirsən”, ya da istəyirsən ki, o, farslarm tərə- 
fınə keçsin” .103 Həm bu, həm başqa mənada fraza lazımi  şə- 
kildə  deyilməlidir.  Eyni  şeyi  sözlərin  oyunu  haqqmda  da 
demək  olar,  məsələn,  əgər  beb  deyilirsə:  “Afınalılar  üçün 
dənizdə hökmranlıq fəlakətin başlanğıcı deyildi, ona görə ki, 
onlar  bundan  fayda  götürdübr”.104  Ya  da  Isokratın  dediyi 
kimi:  “ağalıq  etmək  dövbt  üçün  fəlakətin  başlanğıcı  ol- 
du”J 05  Hər  iki  halda  eb  şey  deyildi  ki,  onun  deyilməsini 
gözləmək  çətin  olsa  da,  həqiqət  kimi  qəbul  edildi.  Əvvəlin 
əvvəl  olduğunu  demək  о  qədər  də  böyük  müdriklik  deyil, 
amma  bu  söz  beb  şəkildə deyil,  başqa  cür  işbdilir  və  archS 
həmin  deyil,  başqa  mənada  təkrarlanır.  Bütün  bu  hallarda, 
əgər  söz  lazımi  olan  şəkildə  omonimiya,  ya  da  metafora 
üçün işbdilirsə,  onda  yaxşı  alınır,  məsələn:  “Anasxet  dözül- 
məzdir”107  -  burada  omonimiya  istifadə  olunub  və  əgər 
Anasxet həqiqətən də xoşagəlməz adamdırsa, onda eb  lazım 
olan şəkildə istifadə olunub. Ya da:
Sən  bizim  üçün  əcnəbinin  olmalı  qədər  olduğundan 
daha çox yad ola bilməzsən.107
191

---

Ya  da:  “sənin  olmalı  olduğun  qədərdən  çox  olmaya- 
raq,  əcnəbi”:  bu  da  elə  eyni  şey  deməkdir.  Bir  də:  “əcnəbi 
həmişə yad qalmamalıdır”,  burada da xenos sözünün müxtə- 
lif mənaları  var.  Eyni  şeyi  Anaksandridin  tərifləyici  sözləri 
haqqmda da demək olar:
Ölümə  layiq  bir  şey  etməmişdən  əvvəl  ölmək  gözəl- 
dir.108
Bunu  demək  eynilə  —
  ölümə  layiq  olmadan  ölməyə 
dəyər”, ya da “ölümə dəymədən ölməyə dəyər”, ya da “ölüm 
iiçün nə isə  layiqli bir şey etmədən”  -  deməkdir.  Bu  frazala- 
rın eyni  bir ifadə üsulu var, həm də fraza пэ qədər qısadırsa 
və ondakı ziddiyyət nə qədər güclüdürsə, bir о qədər uğurlu- 
dur,  bunun  səbəbi odur  ki,  zidd  olan  tərəfdən  verilən  məlu- 
mat daha  dolğun,  qısalığına  görə  isə sürətli  olur.  Bu  zaman 
frazanın  aid  olduğu  sima  hökmən  olmalıdır  və əgər  frazada 
deyibnbr  həqiqət  olub,  həm  də  bayağı  deyilsə,  (çünki,  bu 
keyfiyyətlər  bir-birinə  uyğun  gəlməyə  də  bilərlər)  fraza 
düzgün  deyilməlidir.  Məsələn:  “heç  bir  günah  işlətmədən 
ölmək lazımdır  ;  burada fikir eynidir, amma ifadə zərif dey­
il.  Yenə də:  “ləyaqətli  ləyaqətli  olanla evlənməlidir”  -  bu da 
zərif deyil.  Amma,  fraza hər iki keyfiyyətə malikdirsə,  məsə- 
bn:  ölümə layiq olmadan ölmək” -  bu fraza zərifdir.  Fraza 
yuxarıda göstəribn  təbbbrə пэ qədər çox cavab versə,  bir  о 
qədər  də  uğurlu  almar,  məsəbn,  əgər  adlar  metafora  kimi 
istifadə olunubsa və frazada həm buna uyğun növ metafora, 
həm  də  ona  zidd  olan,  həm  barəbərbşdirmə,  həm  də  fəa- 
liyyət olmuş olsa.
Ebcə  də,  bizim  yuxarıda  dediyimiz109  kimi  metafora- 
nın  bir növ mahiyyəti  olan  müqayisə də olmalıdır ki,  bu hə- 
mişə xoşagələndir.  Onlar  həmişə  analogiya üzrə metaforada 
olduğu  kimi  iki  anlayışdan  tərtib  olunurlar,  məsəbn:  “biz 
deyirik ki, qalxan Aresin,!0 sinisidir,  kaman isə -  sinisiz for- 
minqadir  .  Beb şəkildə damşarkən sadə olmayan metafora- 
lardan istifadə edirlər,  kaman  forminqa,  qalxanı isə sini  ad- 
landırmaq  sadə  metaforadan  istifacb  etmək  deməkdir.
192
Müqayisələr  beb  şəkildə  edilir:  məsəbn,  fleyta  çalanı  mey- 
munla,  zəif  görən  adamı  sönməkdə  olan  şamdanla  (çünki, 
həm  biri,  həm də digəri göz qırpır).  Müqayisə о vaxt uğurlu 
olur  ki,  onda  metafora  olsun,  məsələn,  “песэ  ki,  qalxam 
Aresin  sinisi  ib,  xarabahqlari  evin  cir-cmdiri  ib   müqayisə 
etmək olar; buraya həm də Frasimaxın Prati tərəfmdən dek- 
lamasiyada  məğlub  edilmiş,  saçmı  uzadaraq  səliqəsiz  gör- 
kəmdi olan Nikeratı111  görən zaman dediyi müqayisə də da- 
xildir:  “Nikerat  Plati  tərəfmdən  dişbnmiş  Filoktetdir”.  Bu 
işdə  (daha doğrusu,  müqayisə  uğursuz  alınanda)  şairbr çox 
vaxt  müvəffəqiyyətsizliyə  düçar  olurlar  və  həm  də  eb  buna 
görə  (yəni,  müqayisə  uğurlu  almanda)  onları  эп  çox  şərəf- 
bndirirbr.  Мэп,  məsəbn  şairin  beb  dediyi  halları  nəzərdə 
tuturam:
Onun dizbri kərəviz kimi əyilib.n2
Ya da:
Filammon kimi öz kisəsi ib  vuruşaraq...113
Bütün  bu  ifadələr  müqayisəni  göstərir.  Müqayisənin 
metaforadan başqa bir şey olmadığını isə biz dəfəbrb demi- 
şik.
Və  nəhayət  məsəllər -   bır  qəbildən  olan  şeybrin  digər 
qəbilə  metaforasıdır,  məsəbn,  əgər  birisi  nəyi  isə  yanına 
götürərək  bundan  faydalanmaş  istəyəndə  və  sonradan  bun­
dan ziyan çəkəndə  deyirbr:  “bu karpatlı  ib  dovşanın  işi  ol- 
du”.114 Çünki, ikisi də eyni cür zərər çəkib.
Beblikb, biz artıq demək  olar ki,  uğurlu ifadələrin nə- 
dən və niyə yarandığmı aydınlaşdırdıq.
Müvəffəqiyyətli  hiperbolalar  da  metaforadır,  məsəbn, 
əzişdirilmiş  sifət  haqqmda  demək  olar  ki,  tut  dolu  səbətə 
bənzəyir,  çünki  gözbrin  altı  göyərib.  Amma,  bu  kifayət qə- 
dər  şişirdilib.  “Filan  kimi  şeyə  bənzəyir”  və  “bu  cür  və  bu 
cür” ifadələri hiperboladır və ancaq formaca fərqbnirbr.
193

---