Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008

olan, ya da  olmayan  şeylərə aiddir,  burada daha çox sübut- 
lar  və zərurət  anlayışı  lazımdır,  ona  görə  ki,  keçmiş  zərurət 
xarakteri daşıyır.  Entimemaları bir-birinin  ardmca gətirmək 
olmaz, onları digər ifadələrə qarışdırmaq lazımdır, əks halda 
onlar bir-birinə ziyan vura bilərlər, ona görə ki, miqdar üçün 
də hədd var.
Mənim əziz dostum, elə hey deyirsən ki, dediyini də
eləyərdim.153
Amma  demir  ki,  ağıllı  deyəni  eləyərdim.  Нэг  bir  sə- 
bəbdən  də  entimemalar  axtarmaq  lazım  deyil,  ona  görə  ki, 
əks  halda  sən  də  sillogizm yolu  ib   müddəaları  sübut etmək 
əvəzinə  onlara  əsaslanan  daha  məşhur  və  daha  həqiqətə 
uyğun  olan  şeybri  sübut  edən  bəzi  filosoflar  kimi  hərəkət 
etmiş  olarsan.  Nə  zaman  ki,  ehtirasları  oyatmaq  istəyirsən, 
onda  entimemalardan  istifadə  etmə,  çünki,  o,  ya  ehtirası 
söndürəcək,  ya  da  əbəs  yerə  işbnmiş  olacaq,  ona  görə  ki, 
eyni  zamanda  baş  verən  iki  hərəkət  bir-birini  bngidir,  ya 
aradan götürür, ya da zəiflədir. Nitq məlum mənəvi xarakter 
daşımalı  olan  halda  da  entimema  axtarmaq  lazım  deyil, 
çünki, sübutların пэ xarakterə, пэ də prinsiplərə heç bir dəxli 
yoxdur.  Kəlamları  həm  hekayəbrdə,  həm  də  sübutetmə  za- 
mam  istifadə  etmək  lazımdır,  çünki,  onlarm  xarakterə  aid- 
diyyatı  var:  “və  mən  verdim,  halbuki,  bilirdim  ki,  ümu- 
miyyətb etibar  etmək olmaz”.  Ya da  birisi  ehtiras  oyatmaq 
istəyirsə:  “mən  zərər  çəksəm  də  peşman  deyibm,  ona  görə 
ki,  fayda  onun  tərəfindədirsə,  ədabt  də  mənim  tərəfimdə- 
dir”.  Xalq yığıncağında nitq  söybmək məhkəmədə nitq söy- 
ləməkdən  çətindir;  bu  təbiidir,  beb ki,  birinci  halda  gələcək 
haqqmda,  ikinci halda isə keçmiş haqqında damşmaq  lazım 
gəlir,  keçmiş  isə  Kritli  Epimenidin154  dediyi  kimi  peyğəm- 
bərlərə  də  məlum  olmuşdur:  “onlar  gələcəkdən  deyil,  baş 
versələr  də  qaranlıqda  qalan  hadisəbrdən  xəbər  veribbr”. 
Məhkəmə  nitqbrində  əsas  rolunu  qanun  oynayır,  madam 
çıxış  nöqtəsinə  maliksən,  onda  sübut  tapmaq  da  asan  olur. 
Xalq  qarşısmda  söybnən  nitqbrdə  saysız-hesabsız  haşiyə-
210
dən  çıxmaq  halları  (məsələn,  rəqibin  dəlillərinə  qarşı,  ya 
özün haqqmda, ya da ehtiras oyatmaq məqsədi ilə) olmur.
Natiqliyin  bu  növü  başqa  növlərə  nisbətən  haşiyədən 
kənara çıxmağa  daha  az yol  verir,  əlbottə ki,  onun öz sahə- 
sindən кэпага çıxma çıxmaması  şərti ib. Çətin hallarda Afi­
na natiqbrinin  və Isokratın etdiyini etmək lazımdır, tsokrat 
məşvərətçi nitqdə ittihama э1 atır,  məsəbn, özünün  “Panegi- 
rik”  əsərində  lakedemoniyalıları,  ittifaq  haqqında  nitqində 
isə  Xareti155  günahlandırır.  Epideyktik  nitqlərdə  nitqə  tso- 
kratın  etdiyi  kimi  araya  tərif də  salmaq  lazımdır,  o,  daim 
hər  hansı  bir  tərifi  əlavə  edir.  Qorqinin156  nitq  üçün  mövzu 
tapmaqda  əziyyət çəkmədiyi  haqqında  sözbr eyni şeyə gəti- 
rib çıxarır,  belə ki,  əgər o, Axill  haqqında danışanda Peleyi, 
sonra Eakı157,  daha sonra  tanrı Zevsi, eləcə də qəhrəmanlığı 
və  filam  tərifləyirsə,  eyni  şeyi  etmiş  olur.  Madam  natiqin 
əlində dəlilbr var, onda,  o,  nitqə həm etik,  həm də epideyk­
tik  xarakter  verməlidir,  əgər onun  əlində entimema yoxdur- 
sa, o, etik damşmalıdır.
Mənəvi cəhətdən yaxşı  adam üçün aydın  nitq  nümayiş 
etdirməkdənsə,  vicdanlı  olmasmı  göstərmək  daha  çox 
uyğundur.  tnkaredici  entimemalar  nümunəvi158  entimema­
lardan  daha  geniş yayılıb.  Ona  görə ki,  inkar  xarakterli  hər 
şeydə sillogizm daha  aydın  görünür,  beb ki,  əks  olanlar  ya- 
naşı qoyulanda daha aydın görünürlər.
Rəqibə  qarşı  yönəldilmiş  mühakiməbr  özlüyündə  heç 
bir xiisusi  növü təmsil etmir, çünki,  inandırma  üsulları  sahə- 
sinə  rəqibin dəlilbrinin  ya  etiraz,  ya  da sillogizmbr yolu  ilə 
təkzibi aiddir.159
Natiq  məşvərətçi,  ya  da  məhkəmə  nitqinə  başlayan 
zaman  əvvəl  öz şəxsi  inandırma üsullarmı  şərh etməli, sonra 
isə öz  rəqibinin dəlillərinə qarşı çıxış  edərək  onları məhv et- 
məli,  ya  da  qabaqcadan  danlamalıdır.  Əgər  etiraz doğuran 
çox nöqtə varsa, onda əvvəlcə onlara girişmək lazımdır,  mə- 
sələn, Kallisfrat160 Messenadakı xalq yığıncağında bunu beb 
etmişdir:  o,  ancaq rəqibbrinin deyəcəkbrini əvvəlcədən tək-
211

---

zib edəndən sotıra öz sözünü damşmağa  başlamışdır.  Sırada 
ikinci  danışmalı  olan  natiq  əvvəlcə  öz  nitqini  rəqibinin  nit- 
qinə  qarşı  çevirməli,  onun  dəlilbrini  onlara  qarşı  qoymalı- 
dır,  xüsusilə rəqibin dəlilbri  müvəffəqiyyot  qazandığı  halda, 
çünki, əvvəlbr pis  bir işdə təqsirləndirilmiş bir şəxsə adamın 
qəlbi  bağlanmadığı  kimi,  eynib  beb,  yəni  rəqibin  nitqi 
inandırıcı  olanda dinbyicinin  qəlbi  natiqin  nitqini  do  qəbul 
etmir.  Beb  olan  halda,  dinbyicinin  qəlbində  növbəti  nitq 
üçün  yeri  təmizləyib  hazırlamaq  lazımdır  ki,  buna  da  sən 
rəqibin  dəlillərini  tək/ib  etməkb  çata  bilərsən;  bu  səbəbdən 
öz  sözlərinə  ya  rəqibin  bütün  dəlillərini,  ya  onlardan  эп 
vacibini,  ya  da  təkzibə  эп  çox  davamsız  olanı  ib   qabaqca- 
dan aparılan mübarizə vasitəsiylə ağırlıq verməlisən.
Əvvəlcə mən ilahəbrin miittəfiqi olaram,
Məhz Heram т э п ... 161
Burada  şair əvvəl  эп  asan  olana  toxunur.  Bu  inandıı- 
ma  üsulları  haqqmdadır.  Xarakterə  gəldikdə  isə  özümüz 
haqqmda  bəzi şeyləri demək  həsəd yarada bibr, ya da uzun- 
çuluğa  görə məzəmməto  səbəb ola  bibr,  ya da  ziddiyyət ya­
rada  bibr,  başqa  birisi  haqqmda  damşmaq  isə  danlağa,  ya 
da  kobudluğa  görə  qmanmağınıza  səbəb  ola  bibr,  bunları 
nəzərə alaraq sözbri  başqa şəxsin sözbri ib  demək  lazımdır, 
Isokrat  “Antidosisdə”162  Filippə  qarşı  nitqində  məhz  belə 
etmişdir.  Antilox  da  bu  qaydada  məzəmmət  edir,  o,  öz 
yamblarmda səhnəyə ö / qızı haqqmda danışan atanı çıxarır:
E b  bir  şey  yoxdur  ki,  onun  olacağmı  gözbmək 
mümkün olmasm
Ya da, eb şey yoxdur ki,  onu aııd içərək inkar
etmək olsun.163
Antilox  həm  də  xarrat  Xaronu  da  yambda162  təsvir 
edərək beb başlayır:
Qızıllı Qiqes haqqmda düşimmüram.164
212
Sofokl  da  Qemonu  səhnəyə  çıxararaq  Antiqonanm 
müdafıəsi üçün onun atasmın qarşısmda eb bil başqalarının 
sözləri əsasmda danışır.165
Bəzən  entimemaların  görkəmini  dəyişərək  onlara  кэ- 
lam  formasını166  vermək  lazımdır,  məsəbn,  ağıllı  adamlar 
sülhə  razı  olmalıdırlar,  onda  “xoşbəxtlik  onlarm  tərəfmdə 
olacaq,  çünki,  bu  yolla  onlar  эп  çox  fayda  ala  bilərbr.  En- 
timemamn  köməyi  ib  isə  beb demək  olardı:  “Əgər sülhü эп 
faydalı  və  sərfəli  vaxtda  bağlamaq  mümkündürsə,  onda 
sülhü  xoşbəxtlik  bizim  tərəfımizdə  olan  vaxt  bağlamaq  la- 
zımdır.
18.  Nıtqdə  sualla  müraciat  etmək  iiçün  münasib  olan  üç  hal.  -  
İkim m alı suallar.  -  Zarafatlar.
Suala  gəldikdə  onu  о  vaxt  vermək  münasib  olur  ki,  о 
vaxt  iki  müddəadan  biri  eb   bir  şəkildə  deyilsin  ki,  ona  bir 
sual  verməklə  onun  cəfəngiyyat  olduğu  üzə  çıxsm,  məsələn, 
Perikl  Lampondan  “Xilaskar  qadınların”167  sirli  dini  ayini 
ib   tanış  edilmək  barəsində  sual  verir.  Lampon  cavab  verir 
ki,  bu  barədə  ayinb  tanış  olmayanlarm  eşitməyi  qeyri- 
mümkündür.  Perikl  ondan  soruşur:  “Bu  barədə  özün  bilir- 
sən?”  və  təsdiq  cavabı  aldıqdan  sonra  deyir:  “Bəs  sən  tanış 
olmamış bunu necə öyrondin?”
İkincisi,  sualın  iki  bənddən  birinin  özlüyündə  aydın 
olması,  о  birinə  gəbndə  isə  ona  veribn  sualın  təsdiq  cavabı 
alacağını  bibndə  vcrmək  münasibdir.  Sualın  köməyi  ib   hər 
hansı  bir  müddəanı  тйэууэп  etdikdən  sonra  özlüyündə  ay­
dm  olana  daha bir sual vermək lazim deyil, məsəbn,  Sokrat 
onun  tanrıların  varlığını  qəbul  etmədiyini  iddia  edən  Melet- 
dən  soruşur:  “Səncə  тэп ,  hər  hansı  iblislərin  olduğunu  qə- 
bul  edirəm?”  və  təsdiq cavabı  aldıqdan  sonra  yenə  soruşur: 
“Bu  iblisbr  tanrılarm  uşaqlarıdır,  ya  da  ilahi  bir  şey  deyil- 
br?” Təsdiq cavabı alandan sonra isə Sokrat deyir: “Beb bir 
adam  varmı  ki,  tanrılarm  uşaqlarınm  varlığmı  qəbul  etsin, 
tanrıların özbrinin varlığım isə qəbul etməsin?” 168
213

---