Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008

24.  Görüntülii entimemalar.  -  Görüntülü entimema- 
lar üçün istifadə ohına bihn müxtəlif toplar
Madam belə hallarm olması mümkündür ki, о vaxt bi- 
ri  sillogizm  olsun,  о  biri  isə  sillogizm  olmayıb  ancaq  onun 
görüntüsü olsun, onda birinin entimema olması, о birinin isə 
entimema  olmayıb  ancaq  onun  kimi  görünə  bilməsi  la- 
büddür,  çünki,  entimema  müəyyən  qəbildən  olan  sillogiz- 
mdir.  Görüntülü  entimemalarm  toplarından  biri  ifadə  üsu- 
luna aiddir.  Bu topun bir rtövü dialektikada olduğu kimi sil­
logizm qurmädan son nəticəni çıxarmaqdan ibarətdir, məsə- 
lən:  beləliklə,  fllan  şey  Və  filan  şey yoxchuv  buna görə  də fı- 
lan-filan  və  fllan-filan  zərüri  olaraq  mövcuddur.  Belə  sıxıl- 
mış  və entimemalara  əks  olan  fikir entimema  kimi  görünür, 
ona görə ki, belə ifadə üsulu entimema sahəsinə aiddir.
O, 
ifadə sxemininə görə entimema kimi görünür.  Şərhə 
sillogizm  forması  vermək  üçün  bir  çox  sillogizmlərin  əsas 
nəticəbrini  göstərmək  faydalıdır,  məsələn:  “o,  bəziləri  xilas 
etdi,  digərlərindən  intiqam aldı,  yunanlan  azad etdi”.nı  Bu 
nəticələrin hər biri başqa müddəalarla sübut olunub, amma, 
əgər  bu  nəticələri birləşdirsək,  bizə eb   görünür  ki,  onlardan 
hansı  isə  bir  nəticə  çıxrr.  Görüntülü  entimemalarm  digər 
növü  adların  uyğunlüğuna  əsaslanıb,  məsələn:  tutaq  ki,  si- 
çanın mükəmməl heyvan olduğunu deyirik, çünki, dini ayin- 
b rin  эп  hörmətlisi  onun  adı  ib   adlandırılıb  və  misteriya 
bütün dirii ayinbrin эп hörmətlisidir.  Ya da birisi iti  tərifləy- 
ərək  onu  köpək  və  ya  Pan  bürcü  ib  müqayisə edən  zaman 
Pindarın aşağıda dediyi sözbrə əsaslanırsa:
О  kəs  bəxtəvərdir  ki,  olimp allahları  onu böyük  ilahə- 
nin daim dəyişən köpəyi adlandırsınlar.112
Ya da  “heç bir itə sahib olmamaq çox ayıbdır”  fikrin- 
dən  nəticə çıxarsaq  ki,  it hörmətli varlıqdır.  Ya da ki,  tanrı- 
larm  эп  çox  ünsiyyətdə  olanınm  Hermes  olduğunu  demək,
154
ona  görə  ki,  ancaq  onu  “ümumi”  Hermes113  adlandırırlar. 
Ya  da,  nitqin  (loqos)  hər  şeydən  üstün  olduğunu  deyəndə 
ona əsaslansaq  ki,  yaxşı insanlar var-dövbtə deyil,  hörmətə 
(logoy) layiqdir;  logoy  axioy ifadəsi  təkcə bir mənada işbn- 
mir.
Digər  top  isə  nitqdə  ayrılmışları  müqayisə  etmək,  ya 
da  öz  aralarında  bağh  olanları  ayırmaq  üçün  nəzərdə  tutu- 
lub; beb ki,  çox vxat ayrı-ayrı  şeybr eyni cür görünür, buna 
görə  də  faydalı  olanı  etmək  lazımdır.  Məsəbn,  Evtidemin 
mühakiməsi belədir.  “o, bilir ki, Pireydə triera var, çünkı, bu 
predmetbrin hər ikisinin mövcudluğundan xəbərdardır”.  Ya 
da  desək ki,  hərfləri  bibn  sözü  də  bibr,  beb ki,  söz eb  eyni 
şey  deməkdir.  Ya  da  beb  bir  mülahizə:  “əgər  nəyin  isə  iki 
misli  zərərlidirsə,  onda  iki  dəfə  az  misli  də  xeyirli  ola  bil- 
məz”, çünki, iki yaxşı şeyin birləşməsindən bir pis şeyin əmə- 
b   gəlməsi  mənasızlıqdır.  Beb  formada  entimema  ifşadır, 
amma, növbəti formada o, şəhadət olacaq: “ona görə ki,  bir 
yaxşı şey iki pis şeyi tərtib edə bilməz. Bütün bu top paralog- 
izmə  çevrilir.  Polikratın  Frasibulaya  onun  Otuz  tiram  de- 
virdiyi haqqmda dediyi sözbr də  bebdir,  çünki,  burada Po- 
likrat114 hər  şeyi  bir уегэ cəmləyir.  Teodektin “Oresti”115  də 
beb  deyir,  çünki,  onlar  parçalama  nəticəsində  yaramr;  öz 
ərini  öldürmüş  qadının  ölməsi  məhz  ona  görə  ədabtlidir  ki, 
oğul atasımn qisasını  alsın.  Məgər məhz bu baş vermədimi? 
Amına,  bu bir yerdə birləşdiriləndə ədalətli xarakterini itirir. 
Bu  həm də  məlumat  boşluğundan  da  baş  verə  bibr,  çünki, 
izah olunmayıb ki, qadını kim öldürməlidir.
Daha  bir  top  faktı  qorxutmaq  yolu  ib  təsdiq,  ya  da 
inkar etməkdən ibarətdir.  Bu о zaman  olur ki,  natiq  məlum 
hərəkətin  ümumiyyətb  birisi  tərəfindən  edildiyini  göstərmə- 
dən işi böyüdür,  çünki,  bu  onu  düşünməyə  vadar edir  ki,  ya 
ittiham  olunan  bu  hərəkəti  etməyib (əgər  işi  ittiham  olunan 
böyüdürsə),  ya da  ittiham  olunan  bunu  edib  (əgər  ittihamçı 
beb  şəkildə  öz  qəzəbini  büruzə  verirsə).  Əgər  dinbyici  iş 
sübut  olunmamış  səhv  olaraq  düşünürsə  ki  ittiham  olunan
155

---

nəyi isə edib, ya da nəyi isə etməyib, onda bu entimema dey­
il.
Daha  bir  top  əlamətdən  alımr,  beb  ki,  burada sillog­
izm yoxdur,  məsələn,  tutaq ki, birisi  sevgilibrin dövlət üçün 
faydalı  olduğunu  о  əsasla deyir ki,  Harmodiya və Aristoqi- 
tonun116 sevgisi tiran Hipparxi devirib.  Ya da  birisinin Dio- 
nisinin  pis  adam  olmasma  əsaslanaraq  ona  oğru  deməsini 
götürək,  bu  düzgün  sillogizm  deyil,  ona  görə  ki,  hər  bir pis 
adam oğru deyil, amma hər bir oğru pis adamdir.
Daha  bir  top  tamam  təsadüfi  vəziyyətlərdən  alınır, 
məsələn,  Polikratın'17 kamanı çeynədiklərinə görə siçanların 
faydalı olduqlarını deməsi kimi. Ya da birisi desə ki, qonaq- 
lığa  dəvət yüksək hörmət  əlamətidir,  çünki, Axil Tenedosda 
axeylilərə məhz dəvət almadığına görə qəzəbbnmişdi; o, ona 
qarşı  edilmiş  təhqirə  görə  qəzəblənmişdi  ki,  bu dəvət  olun- 
mamaq yolu ib  baş vermişdi.
Daha bir top nəticəbr əsasında yaranır, məsələn, Paris 
haqqmda məsələdə nəticə bebdir; Paris о əsasla yüksək ruh- 
lu  adam sayılır ki,  o,  insanlarla ünsiyyətə nifrət edərək  Ida- 
da119  tənha  vaxt  keçirirmiş.  Bu  yüksək  ruhlu  adamlara  xas 
olan  xüsusiyyət  olduğu  üçün  Paris  də  beb  görünə bibr.  Ya 
da,  hər  hansı  bir  adamın  gecələr bəzənib gəzməyi xoşlaması 
haqqmda  nəticə  çıxarmaq,  çünki,  zinakarlar  bu xüsusiyyət- 
lərb   fərqlənirbr.  Beb  bir  mülahizə də yuxarıdakılarla eyni- 
dir:  madam  dibnçibr  məbədlərdə  oxuyub-oynayırlar  və 
sürgün  olunmuş  adamlar  harada  istəsələr yaşaya  bibrbr və 
xoşbəxt  görünən  adamlar  da  oxuyub-oynayır  və  istədikləri 
yerbrdə yaşayırlar.  Onda  dibnçibr  və  surgün  olunanlar da 
xoşbəxt  görünə  bibrlər.  Burada  bütün  fərq  ondan  ibarətdir 
ki,  bu iş necə baş verir; buna görə də bu top buraxılma topu 
ib  uyğun gəlir.
Daha  bir  top  səbəb  olmayan  səbəbin qəbul edilməsin- 
dən  ibarətdir,  məsələn,  əgər hər hansı  bir şey о əsasla səbəb 
kimi  qəbul  edilsə  ki,  sözügedən  şeyb  eyni  zamanda,  ya da 
ondan sonra  olub;  burada  “ondan sonra”,  “onun nəticəsin-
156
də” kimi qəbul edilir. Xüsusilə dövlət işlərində beb olur, mə- 
sələn,  Demad120  Demosfenin  idarəçiliyini  о  əsasla  cürbəcür 
bəlaların  səbəbi  sayırdı  ki,  onun  hakimiyyətindən  sonra
müharibə başlandı. 
.  .
D aha bir top vaxt və hərəkət tərzinin cəhətlənnı nəzərə 
almadan yaranır,  buna misal kimi belə sübutları gətirə bilə- 
rik: guya Aleksandar Yelenanı haqlı olaraq qaçırıb, ona gö* 
гэ ki, atası ona ər seçmək imkanı verib, amma ola bibr ki, o, 
bu  imkam  həmişəlik verməyib,  ancaq  birinci dəfə  üçün  ve­
rib121, çünki ata ancaq bu həddə qədər ixtiyara malikdir. Ya 
da,  tutaq  ki,  birisi  azad adamlarm döyülməsinin cinayət  ol- 
duğunu  desə,  bu  heç  də bütün  hallarda  cinayət  olmayacaq, 
ancaq  о  halda  olacaq  ki,  ədabtə  zldd  olan  birisi  əlbəyaxa 
davaya  başlasın.  Bundan  başqa,  burada  sofist  xarakterh 
nitqlərdə  olduğu  kimi  görüntülü  sillogizm  bəzi  şeybrin 
mütləq  və  ya  qeyri-mütbq  təqdim  edilməsindən  deyil,  şərtj
təqdim edilməsindən meydana çıxır,  məsəbn,  dialekti- 
kada  sübut  olunur  ki,  mövcud  olmayanlar  mövcuddur, 
çünki mövcud olanlar mövcud olmayanlar kimi mövcuddur, 
ya da gizli olanlar aşkardır, çünki, gizli olanlar e b  gizli olan 
kimi  aşkardır.  Eynib  ritorikada  da  görüntülü  entimema 
mutləq  həqiqətəuyğun  olana  (eicos)  deyil,  nisbi  həqiqətə* 
uyğun  olana  əlavə  kimi  mövcuddur.  Bu  Aqafonun  dedıyı 
kimi tam anlayış deyil:
Fanibrin  başına  gələn  çoxlu  həqiqətəuyğun  olmayan 
şeybri
Yəqin ki, həqiqətəuyğun şey adlandırmaq olar.122
Çünki,  həqiqətəuyğun  şeylərə  zidd  şeylər  olur,  buna 
görə  də  həqiqətəuyğun  gəlməyən  həqiqətəuyğun  olur.  Əgər 
bu  belədirsə,  onda  həqiqətəuyğun  olmayan  həqıqətuyğun 
olacaq,  amma  şərti  olaraq:  sofıst  xarakterli  nitqlərdə  soz- 
ügedən  predmetin,  hərəkətin  məqsəd  və  obrazınm  aradan 
buraxılması yalana gətirib çıxarır, burada da yalan nəticə о
157

---